| ТЫВАНЫҢ ЭНЕРГЕТИКА АДЫРЫНЫҢ 100 ЧЫЛЫНГА |
Бо чылын Тываның энергетика адыры тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглеп турар. Ооң төөгүзүнүң эгези 1925 чылда, ынчангы чаа туттунуп турган Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунга Тывага бир дугаар электри станциязының тудуундан эгелээнин төөгү материалдарында бижип турар. Ол үеде 40 кВт күштүг электри станциязын Тываның чонунга Совет Эвилели белек кылдыр тудуп берген.
Тываның найысылалының баштайгы бажыңнарын ыяштан тудуп турган болза, Ленин кудумчузунда 27 дугаарлыг бажың – электри станциязы бир дугаар даш тудуг кылдыр төөгүде арткан. Ол бажың амгы үеде төөгүнүң болгаш архитектураның өнчүзү кылдыр санадыр болгаш камгалалдыг тураскаалдар санынче кирген. Ында Республиканың А. Пушкин аттыг национал ном саңының бир килдизиниң оран-савазы кылдыр ажыглап турар. Ооң онзагай хевири ырак-чооктан келген аян-чорукчуларның, хоорайның аалчыларының сонуургалын оттуруп турар болгаш база бир сонуургап көөр тураскаалдыг чери болу берген.
Тываның энергетиказының хөгжүлдези баштайгы электри станциязының тудуунуң соонда, дараазында чаартылгалар-биле демдеглеттинген:
1938 чылда үш генераторлуг 320 МВт күштүг чаа электри станциязын ажыглалче киирген. Ол дугайында 1932 чылда 500 кВт күштүг станцияны тургускан деп база медээ бар. Херек кырында ол ийи медээниң кайызы шын дээрзин бадыткаптар кижи азы эрги солуннарда бижээн медээ чок болганда, кайызын-даа бижип турар чылдагааны ында.
1949 чылда электри станциязын калбарткан соонда, ооң күжү 888 кВт четкен.
1950 чылдарда көдээ суурларны электри-биле хандырар ажыл эгелээнде, биче хемчээлдиг электри станцияларын салып эгелээн. Чижээ, 1954 чылда колхозтарга 14 электри станциязын тургускан болгаш үш МТС-ти туткан.
1955 чылда Тывага бир дугаар улуг хемчээлдиг электроэнергетика объектизи– Кызылдың чылыдылга болгаш электри төвүнүң (ТЭЦ) тудуун эгелээн. Бирги оочурда 1958 чылда 5 МВт күштүг станцияларны ажыглалче киирген. 1970 чылда ооң күжү 20 МВт чедир өскен.
1960–1961 чылда Ак-Довуракка кончуг күштүг ийи агрегаттыг дизельдиг электри станциязын ажыглалче киирген.
1968 чылда 110 кВ күштүг бир дугаар электри шугумун (ЛЭП) шөйген.
1971 чылда Тыва АССР-ниң девискээринге электри четкизиниң ажыглалының талазы-биле бүдүрүлгени тургускан. Ынаар Кызылдың ТЭЦ база кирген.
1972 чылда Абаза–Ак-Довурак—Кызыл аразында 220 кВт күштүг электри шугумунуң тудуу доозулганда, Тываны Сибирьниң энергосистемазынче кошкан.
1995 чылда “Үш-Белдир” курорт чанында Чаваш хемге 165 кВт күштүг биче хемчээлдиг ГЭС-ти ажыглалче киирген.
2001 чылда Кызыл-Хая суурнуң чанынга Мөген-Бүрен хемге 165 кВт күштүг биче хемчээлдиг ГЭС-ти ажыглалче киирген. Бо хүнде ол ажылдавайн турар.
2010 база 2012 чылдарда 220 кВт күштүг «Кызыльская» дузалал станцияларны болгаш 45 МВт күштүг ийи мобильдиг газотурбиналыг электри станциязын ажыглалче киирген. 2013 база 2017 чылдарда оларны ажыглалдан үндүрген.
2019 чылда Барлык хемге 15 кВт күштүг биче ГЭС-ти ажыглалче киирген.
"Шын" солуннуң 1936 чылдың август 26-да парлаан 66 дугаарлыг үндүрүлгезинде “Кызыл хоорайның хоорай коммунал ажыл-агыйының электри станциязының чырык одун ажыглаар дугайында саавыр” деп эгелиг материалда 12 дүрүмнү кииргенин бижип турар. Ол үении-биле кандыг дүрүмнерге чурттакчылар чагыртып турганын номчукчуларывыс боттары сонуургап номчуур боор.
Оон аңгыда “Красный пахарь” солуннуң 1925 чылдың ноябрь 17-де парлаан үндүрүлгезинде, “ ...Октябрь революциязының 8 чыл болган хүнү–ноябрь 7-де Кызыл хоорайга электри станциязы ажылдап эгелээн. Байырлал соонда станция албан черлеринче, кудумчуларже чырыкты шөйүптерге, удавас бүдүн хоорай чырып эгелээр...” – деп бижээн. Ол ышкаш “Красный пахарь” солуннуң 1925 чылдың сентябрь, октябрь айларында парлалгаже үнгүлээн үндүрүлгелеринде баштайгы электри станциязын ажыдар бетинде кандыг белеткел ажылдары чоруттунуп турганының дугайында тодаргай удаа-дараа бижип турганын А. Пушкин аттыг Тываның национал ном саңында эрги солуннардан номчуп болур. Ноябрь 7-де үнген солунга электри станциязының чырык одун ажыглаан хереглекчилерге тургускан өртек-үнезин база ында бижээни солун.
Арынны Сорунза МОНГУШ белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган.
Ол үениң улузу электри станциялары чер-черлерге ажылдап эгелээрге, аңаа амырааш, кудумчуларга четтинчип алгаш кылаштажып кежээлээр турганын эрги кинолардан көрүп болур.
Суурну дургаар бажыңдан бажың чедир
Суук узун адагаштар турупкан.
Эх! Ында шөйген чиңге демир ырлашкан,
Ындыг чүве кажанда-даа көрбээн бис.
Суурда кажаа, херимни оттар бүргээн
Суурнуң хөглүг болгаш чараш магалыын!
Эх! Каткы-хөглүг өөрүшкүлүг чуртталга,
Дүжүвүске кирип чорбаан улус бис...
Хады санай хүнү чыраан элдептиг
Дүндүк санай сылдыс чыраан кайгамчык.
Эх! Дески чаагай чыргалдыг көдээ суурну
Дээрлер безин магадап кайгап турлар.
Улустуң ырызы.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
