Тываның культурлуг амыдыралында ховар болур болуушкуннар уламчылап турар. Чугааның утказы болза, амгы үеде аравыста чок Тываның сураглыг композиторларының хөгжүм чогаалдарының каталогун болгаш партитураларын катап тургузуп, оон аңгыда, Красноярскиниң академиктиг симфониктиг оркестриниң ону ойнап күүсеткен концерттериниң видео болгаш үн бижидилгелерин кылып эгелээни болур.
Шак мындыг улуг хемчээлдиг ажылды Красноярскиниң филармониязы-биле эрткен чылын Тываның сураглыг композитору В. Токаның 100 чылынга тураскаадып ажылды эгелээн. Ол улуг төлевилелге Тываның Культура яамызының деткимчези-биле М. Халилов аттыг күрүне филармониязы кады ажылдажылганы чоруткан.
Бо чылын ол-ла ажылдың уланчызы болур “Эне-Сайның симфониязы” хөгжүмнүң салгалы” деп аттыг төлевилелди Красноярскиниң филармониязы ээлчеглиг Президент грантызын ойнап алгаш, боттандырып эгелээн.
Бо удаада Тываның сураглыг композиторлары Р. Кенденбильдиң 100 харынга болгаш Х. Дамбаның 80 чылынга тураскааткан хөй хемчеглериниң аразында планнаттынган улуг концертти июнь 6-да Красноярскиниң академиктиг симфониктиг оркестри В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга бараалгаткан.
Концерт мурнунда ийи регионнуң культура яамыларының, оларның деткимчези-биле ийи филармонияның демниг кады ажылдажылгазының болгаш онза төлевилелдиң боттанылгазының дугайында парлалга конференциязы болган. Аңаа оркестрниң дирижеру Михаил Мосенков, Тываның М.Халилов аттыг күрүне филармониязының директору Борбак-оол Салчак, уран чүүл удуртукчузу Аяна Оюн, филармонияның солизи Сайлык Саая, Красноярскының симфониктиг оркестриниң артизи Петр Худоногов киришкен.
МЕҢЭЭ ЧООК АЯЛГАЛАР
“Бир дугаар Тывага дөрт чыл бурунгаар кээп чорааш, тыва композиторларның классиктиг хөгжүм чогаалдарын дыңнааш, дыка сонуургаан мен. Ынчан тыва национал аянда бижиттинген классиктиг чогаал меңээ таныттынгыр, харын-даа чоок болган. Ынчаар хүлээп алган чылдагааным, Красноярскиже кээр мурнунда, Татарстанга ажылдап чораан болгаш, ол чоннуң национал аялгаларынга дөмейлеп турганым ол. Тывага ынчан кээп чорааш, болдунар болза, бо хөгжүм чогаалдарын Красноярскиге албан ойнап күүседирин чугаалап турган мен. Шак ол чугаам боттанып, чаңгыс удаа эвес, уламчылалдыг болуп турары канчаар-даа аажок өөрүнчүг-дүр” — деп, дирижер Михаил Мосенков чугаалаан.
Ол ышкаш бо боттандырып турар төлевилелиниң иштинде Сибирьниң 3 хоорайы — Красноярск, Саяногорск, Кызылга үстүнде айыткан композиторларның катап тургускан партитуралары, каталогунче кирген хөгжүм чогаалдары-биле концерттерни көргүзер дээн. Оларның ийизинге ойнап каапкан. Ойнаан концерттерин көрүкчү дыка эки хүлээп алганын база дыңнаткан.
ХӨГЖҮМНҮҢ ДЫЛЫНДАН ИЛДЕҢ
Тыва классиктиг хөгжүмге ынакшаан дирижер Кенденбиль биле Дамбаның хөгжүм чогаалдарының ылгалын чугаалап тургаш, бо ийи композиторларның бот-боттарынга дөмейлешпес, тускай дылдыг онзагайын ол демдеглээн. Чижээ, Ростислав Кенденбиль хөйге билдингир, чонга чоок, белен эвес дыңнакчыга ооң бижээн аялгалары чараш, уян, дыңнаары чиик болганы-биле алдаржаан дээрзин чугаалаан. Хүреш-оол Дамбаның хөгжүм чогаалы чеже-даа аар болза, ындындан ханы уткалыг, кончуг нарын XX чүс чылдың тергиин чогаалчылары дээрзин ол онзагайлаан.
Красноярскиден келген дирижер тыва композитор Х. Дамбаның хөгжүм чогаалдарының дугайында элээн доктаап, композиторнуң бодунуң үезинде бижип турган чогаалдары үени мурнай берген турганын демдеглээн. Ол ышкаш допчу намдары-биле танышкаш, кадыг-берге амыдыралын ооң бижээн чогаалдарындан эскерип, дириг чораан үезинде композиторнуң чогаалдары эчизинге чедир үнелеттинмейн барганын база демдеглээн.
ХӨӨМЕЙЖИЛЕРНИҢ СЕТКИЛИ
Красноярскыдан келген оркестр июнь 7-де VIII дугаар Делегей чергелиг «Хөөмей— Төп Азия чоннарының культуразының эртинези» деп шуулганның байырлыг ажыдыышкынынга делегей чергелиг “Алаш”, “Чиргилчин” бөлүктери болгаш Тываның алдаржаан хөөмейжилери-биле кады оюн-көргүзүг кылыр дээнин дыңнаткан. Симфониктиг оркестрниң үделгези-биле национал хөгжүм херекселдеринге ойнавышаан, хөөмейни бадырары белен эвес херек. “Ынчалза-даа кайы-даа тала бедик профессионал деңнелдиг болганындан, ол ышкаш тыва хөгжүмчүлер шак ол концертке белеткенири-биле Красноярскыга чедип кээп, 4-ле минута дургузунда ойнап көргүзер номер дээш, узун оруктан халажыравайн, симфониктиг оркестр-биле кады ойнап, шенеп алганы дээрге, тыва хөгжүмчүлерниң биске бедик хүндүткелди илереткени, биче сеткилдии-дир. Оларга ол дээш улуу-биле четтирдивис!”—деп, Михаил Мосенков сеткилинден өөрүп чугаалаан.
Ростислав Докур-оолович Кенденбиль ( 30.05.1922. – 03.01.1993 чч) – Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, ССРЭ-ниң Композиторлар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң Композиторлар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы.
Хүреш-оол Кара-Салович Дамба (20.06.1943 — 25.06.1993 чч) — композитор, Тываның Ленинчи комсомол шаңналының лауреады, ССРЭ-ниң Композиторлар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң Композиторлар эвилелиниң баштаар чериниң секретары.
К. МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу болгаш интернеттен алган.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7
