Бүгү назынында кадык камгалалынга чоннуң кадыкшылы дээш ажыг дерин төп, чуртталгазын эмчиниң чымыштыг ижинге тураскааткан күш-ажылдың кижилери бистиң аравыста ам-даа бары өөрүнчүг. Оларны бис «Алдын курлавырның эртинези» деп чоргаарал-биле үнелеп адаар бис. Ындыгларның бирээзи Попушка Сульдумовна Хомушку. Ол 1984 чылда «Тыва АССР-ниң алдарлыг эмчизи» болгаш күш-ажылдың хоочуну деп хүндүлүг аттарны алган. Попушка Сульдумовна 2023 чылдың октябрь 14-те мугур 80 харлаан юбилейин демдеглээр.
Ол 1943 чылда Каа-Хем кожууннуң Бай-Сютка төрүттүнген. 1962 чылда Кызылдың 2 дугаар школазын, 1970 чылда Красноярскының күрүнениң медицина институдун дооскан. Өөнүң ээзи чаңгыс классчызы Очур-оол Хомушку Ленинградтың Пушкин аттыг Шериг-тудуг техникумун дооскаш, Красноярск крайның Ужур районунга шериг кезээнге офицер болуп ажылдай берген. Попушка Сульдумовна өөнүң ээзиниң чанынга, Ужур районнуң төп эмнелгезинге эң-не баштайгы ажылчын базымын эгелээн.
Ужур районнуң халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге фтизиатр болбушаан, инфекционист эмчиниң хүлээлгелерин иелдирзин күүседип кирипкен. Чаа дооскаш, ажылдай берген эмчиге коллективиниң деткимчези кончуг улуг рольду ойнаанын Попушка Сульдумовна кажан-даа утпайн, сактып чоруур. «Олар мени чагып-сургап, мен дээш сагыш човап, билбес чүүлдеримни айтып берип, амыдыралга таваржып келген бергелерге дузалажып, шын орукту айтып, шилип алган мергежилимге ынакшылды оттуруп, аарыг кижилерге кижизиг хамаарылганы көргүзер кылдыр өөреткеннер. Ынчангаш оларны кажан-даа утпас мен. Оон бээр 53 чыл шуужа берген-дир. Мени өөредип чораан дагдыныкчыларымны утпайн, сактып, оларны алгап-йөрээп чоруур мен» — деп, Попушка Хомушку чугаалаар.
Фтизиатрның кабинединге медицина сестразы болуп ажылдап чораан коллегазын ол онзагай демдеглеп, бодунуң эң-не баштайгы «башкызы» деп санап, үнелеп чоруур. Халдавырлыг аарыглар эмнелгезиниң удуртукчузу, дээди категорияның эмчизи Жанна Глотованы дуржулга чок, дүүнгү студентиге халдавырлыг аарыглар эмнээриниң чажыттарын ажыдып, айтып бергени дээш үнелеп ханмас. Ужур эмнелгезинге кол дагдыныкчызы Жанна Глотова ооң Тывага келгеш, Таңды кожууннуң халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге улуг эмчи болур оруунуң ужуун салган деп санап чоруур.
«Саргыга ызырткан аарыг кижиниң ооргазындан чүн алырынга Ужур эмнелгезиниң улуг эмчизи Жанна Глотова мени өөреткен. Теорияны чеже-даа өөренип алырга, дуржулга кырынга кылыры кончуг улуг харыысалга болгай» — деп, ол сагынган.
1973 чылда Хомушкуларның өг-бүлези төрээн Тывазынче чанып келген. Попушка Сульдумовна Таңды кожууннуң төп эмнелгезиниң халдавырлыг аарыглар салбырының улуг эмчизи болуп барык он чыл ажылдаан. Күш-ажылчы базымының эң-не эгезинде-ле кончуг эки коллективке таварышкан аскының-кежии Таңды кожуунга келирге база уламчылаан. «Баштайгы коллективимден дудак чок, кижизиг кижилерлиг, эки коллектив-биле бурган мени ийи дугаар шаңнаан» — деп, Попушка Сульдумовна үнелээр. Ол дээрге Л.В. Сизых, Т.А. Асташова дээш өскелерниң-даа деткимчези-биле Попушка Хомушку мергежилиниң эң-не бедиинге четкен.
«Ийе, Таңдыга ажылдап келиримге, дыка-ла берге үелер турду. Ынчан ижин-шөйүндү, ижин-хырын аарыглары, вирустуг гепатит, менингококктуг инфекция, дифтерия дээш, сибирь язвазындан аараан таварылгалар безин ынчан турган. Даң бажындан кара дүнге чедир ажылдаар ужурга таваржып, чамдыкта салгадап аараан пациентилерниң орунунуң чанынга хондур кадарыптар турган мен» — деп, ол сактып чугаалаар.
Эртем кажан-даа чаңгыс черге турбаан. Чылдан чылче чаа-чаа өскерлиишкиннер немежип-ле турар. Ынчангаш Попушка Хомушку үш чылда бир катап Новосибирск, Ленинград, Новокузнецк дээн ышкаш улуг хоорайларже билиин бедидери-биле өөренип чоруп турган. Өөренип турган үелеринде кады ажылдап чораан коллегалары улуг эмчилер Г.Г. Перемитин, Б.К. Күдерек, М.Т. Оюн сугларның деткимчези аңаа дөгүм болган.
Попушка Хомушку 2000 чылда өкпе аарыынга удур туржур «Сой» санаторийинге салбыр эргелекчилээш, хүндүлүг дыштанылгаже үнеринге чедир аңаа ажылдаан. Санаторийге пациентилер-биле ажылдаары амыр эвес, эң-не берге ажылдарның бирээзи деп болур.
«Өөм ээзи мээң салым-чолумнуң эң-не улуг белээ. Медицина институдун доозарынга-даа, танывазым черге эң-не баштайгы ажылчын базымнарымга-даа, улуг эмчи болурумга-даа ооң деткимчези мээң чөленгиижим болган. Ол бичиизинде өскүс арткан болгаш, дыка дүрген улуг кижилер дег апарган кижи. Ынчангаш мени кезээде чагып, сургап, чазыгларымны эдеринге дузалажып, езулуг-ла эгин-кожа эдержип чоруур эжим болган. Өг-бүлевистиң дузалал ажыл-агыйын, уруглар кижизидилгезин ол бодунга хүлээнип алганының ачызында аарыг кижилеримни сегидир эмнеп чораан-дыр мен. Мээң эжим-өөрүм ажы-төлүм ачазын кезээде буянныг кижи кылдыр сактып чугаалажып чоруурлар» — деп, өөнүң ээзинге хамаарыштыр бодалдар ооң чүрээнде шыгжаттынган.
Дагдыныкчыларының чүткүлдүг болгаш кызымак өөреникчизи Попушка Хомушку кадык камгалалынга 45 чыл дургузунда ажылдап, аарыг кижилерни сегиткен. Дыка хөй күрүне шаңналдарының эдилекчизи болганы ооң Гиппократтың даңгыраан чогуур деңнелге күүсеткениниң бадыткалы. Хөй чылдарда Таңды кожууннуң төп эмнелгезиниң профэвилел комитединиң даргазы, Республиканың эмчилер комитединиң кежигүнү болуп, идепкейлиг ажылдаан. 1986 чылдан эгелээш, медицина ажылдакчыларының Төп Комитединиң даргазы болуп ажылдап чорааш, 2006 чылда Хүндүлел бижик-биле шаңнаткан.
«Меңээ эң-не улуг шаңнал дээрге-ле эмнээн кижилеримниң быжыг кадыкшылы болгаш оларның сеткилиниң ханызындан илереткен өөрүп четтириишкини-дир. Олар ам-даа меңээ таваржып келгенде, «Четтирдим, эмчи» – деп чугаалап чоруур. Оларның шуптузун сагынмас-даа болзумза, меңээ өөрүнчүг» — деп, сеткилин илереткеш, — Мен аас-кежиктиг болгаш узун назылыг болган-дыр мен» — деп немээн.
Хомушкуларның өг-бүлези оолдуг, кыстыг болган. Кызы ачазын дөзеп, полицияның полковниги чедир ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген, а оглу авазының оруун изеп, диш эмчизи болган. Оолдуг, кыстыг болганда, уйнуктардан чайлаар арга чок. Олар дөрт уйнуунуң болгаш уйнуктарының дөрт ажы- төлү — ниитизи-биле сес салгалдың энерелдиг кырган-авазы, кырган-ачазы. Уйнуктарының ийизи кырган-ачазын дөзээн — полиция ажылдакчылары. А артканнары база эртем-билиглиг кадрлар болур дээрзинге кырган-авазы бүзүреп олурар. Өгбелери дег, узун болгаш солун чуртталга уйнуктарын манап турар дээрзи билдингир.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №76 2023 чылдың октябрь 7