“Россияның көдээ ажыл-агый академиязының Сибирь салбырының алдарлыг хоочун эртемдени” хүндүлүг аттың эдилекчизи Соңгукчу Сазыг-оолович Моңгуш – Тываның хой ажыл-агыйын хөгжүдеринге улуг үлүг-хуузун киириштирген хоочуннарның бирээзи, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы. Ооң күш-ажылчы оруу, эртемден болгаш башкы ажылы Тываның көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринче, ханы эртем-билиглиг специалистерни белеткээринче угланган.
1968 чылда Улан-Удэниң көдээ ажыл-агый институдун дооскаш, республиканың көдээ ажыл-агыйларынга ажылдааш, зоотехниктен эртемденниң болгаш удуртукчунуң билдилиг улуг оруун эрткен. Тываның күрүнениң көдээ ажыл-агыйының арга-дуржулга станциязының удуртукчузунга, Красноярскының күрүнениң аграр институдунуң Тыва салбырының директорунга, Тыва Республиканың Эртем болгаш өөредилге черлериниң талазы-биле күрүне комитединиң даргазынга дээш, өске-даа албан-дужаалдарга ажылдап чораан. Кандыг-даа ажылдарга ажылдап чорда, Соңгукчу Сазыг-ооловичниң ажыл-херектеринде, амыдырал-чуртталгазында кол чүүл – эртем.
Көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Моңгуштуң методиктиг удуртулгазы-биле “Тыва Республиканың мал ажылының зоналыг системазын”, “Тыва Республиканың хой болгаш өшкү ажыл-агыйынга селекция-уксаажыдылга ажылының 2030 чылга чедир перспективтиг планын” ажылдап кылган.
Соңгукчу Моңгуш ажыктыг болгаш бадыткалдыг арга-сүмелерни саналдаар, бодунуң туружун камгалап шыдаар эртемден. Тываның агроүлетпүр комплекизиниң моон соңгаар хөгжүлдезиниң кол угланыышкыннарын тодарадыр сорулга-биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2022 чылдың январь айда көдээ ажыл-агыйның хоочуннары-биле арга-сүмелерни солушкан.
Республиканың көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге хамааржыр улуг хемчээлдиг организастыг болгаш ажыл-агыйжы шиитпирлер үндезинниг эртем-шинчилел ажылдарынга даянган болур ужурлуг деп бодалын Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Моңгуш илереткен. Институттуң ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр чамдык эштерниң талазында шүгүмчүлелдер дыңналган-даа болза, ужуражылганың киржикчилери хоочуннарның хөй кезии Соңгукчу Сазыг-ооловичиниң бодалын деткип, көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институду-биле харылзааны сырый тударын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазынга саналдааннар.
ТЫВА ХОЙ
Тыва хойну бистиң чонувус бурун шагдан бээр азырап өстүрүп келген. Тус черниң кадыг-берге агаар-бойдузунга шилиттинген хой изиг-соокка-даа шыдамык, аң-мең ышкаш хостуг оъттаар, кышкы үеде хар чиггеш, сускаанын хандырып алыр. Кышты бергедежип ашса-даа, час дүжүп, агаар-бойдус чылып, оът-сиген үнүп кээрге, тыва хой дүрген семириир шынарлыг. Муң-муң чылдар дургузунда бодунуң эң кол ындыг генетиктиг шынарларын тыва хой чидирбээн.
Тыва хойнуң генетиктиг шынарларын камгалап арттырбышаан, ооң уксаазын экижидеринге, продуктулуун бедидеринге эртем-билиин, арга-дуржулгазын, ажыл-агыйжы чоруун көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Моңгуш киириштирген. Бөдүүн дүктүг, семис калбак кудуруктуг тыва хойнуң биологтуг шынарларын, ооң продуктулуун Соңгукчу Сазыг-оолович хандыр шинчилээн. Тыва хойнуң генетиктиг шынарларын колдады камгалап арттырып, сараджин уксааның хою-биле хайнакташтырар эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп, тыва-сараджин уксаалыг хойнуң шынарын улам экижидеринге улуг үлүүн киирген. Амгы үеде Тываның хойларының 60 ажыг хуузу тыва-сараджин уксааның хойлары.
Хой бүрүзүнүң мага-бодунуң улуг-шыыраа, эъткири болгаш дүккүрүнден хөй продукция алыры хамааржыр. Ынчангаш тыва-сараджин уксааның хойларының ол шынарларын экижидери негеттинип келген. Тус черниң үндезин тыва хоюнуң эң эки шынарлары бар тыва-сараджин уксааның хойларындан улам эъткир болгаш дүккүр хойларның уксаазын үндүрүп алыр сорулга салдынган. Ол сорулганы боттандырары-биле, эртем-шинчилел ажылдарын күрүнениң федералдыг бюджет албан чери “Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институду” Тес-Хем кожуунда “Деспен”, Эрзинниң “Бай-Хөл” көдээ ажыл-агый кооперативтериниң баазазында чорудуп турар. Баштайгы түңнелдер багай эвес: уксаажыдылгада ажыглап турар кошкарлар болгаш хойлардан төрүттүнген хураганнарның мага-боду бичии эвес, дүгү сырый, дүрген доругуучал.
ТУСКАЙ КООПЕРАТИВ
Тываның мал ажылының арга-дуржулгалыг хоочуну, ханы билиглерлиг эртемден Соңгукчу Моңгуш дараазында айтырыгны үргүлчү көдүрүп келген – чүгле хойларның эвес, Тывада өске-даа мал-маганының уксаазын экижидип, продуктулуун көвүдедиринге улуг ужур-дузалыг боор мал ажылының арга-дуржулга болгаш бүдүрүлге кооперативин тускайлап тургузары. Шак ындыг кооператив уксаажыдылга болгаш бүдүрүкчү ажылды чорударынга четчир санныг мал-маганныг, технологтуг ажылдарны чорудар зоотехниктер, мал эмчилери болгаш өске-даа специалистер-биле четчелеттинген болур ужурлуг. Оон аңгыда, арга-дуржулга болгаш бүдүрүлге кооперативи мал чемин тарып өстүрериниң эртем-шинчилелдерин чорудар тускай участоктарлыг, мал чеми белеткеп алыр улуг хемчээлдиг шөлдерлиг, машина-техника-биле хандыртынган болуру чугула. Чүге дээрге четчир болгаш сүүзүннүг чем курлавыры биле уксаажыдылга ажылы быжыг харылзаалыг.
Уксаалыг малды азырап өстүрери-биле чергелештир сиген шөлдериниң, мал одарларының шынарын экижидер талазы-биле бүдүрүкчү арга-дуржулганы нептередири чугула деп эртемден санап турар. Бо талазы-биле ажылды арга-дуржулга болгаш бүдүрүлге кооперативи Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң мал чеми бүдүрүлгезиниң болгаш чер ажылының эртем-шинчилел килдизи-биле кады чорудуп болур. Тываның көдээ ажыл-агыйының арга-дуржулга станциязының кагдынган шөлдеринге кооперативти тургузуп болур деп, Соңгукчу Сазыг-оолович саналдап турар.
Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институду биле республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының аразында харылзаа сырый эвес дээрзин эртемден Соңгукчу Моңгуш демдеглеп, кады ажылдажылганы ажыл-херекке ажыктыг деңнелче көдүрери чугула деп санап турар.
Россияның Президентизи Владимир Путин 2022 – 2032 чылдарны Эртемниң болгаш технологияларның 10 чылдары кылдыр чарлаанын сагындырып, республиканың көдээ ажыл-агыйының бурунгаар хөгжүлдези дээш эртем биле практиктиг ажыл-херектерни улам сырый харылзаштырары эки түңнелдерлиг болурунга ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Сазыг-оолович Моңгуш бүзүрелдиг.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
