Ээлчеглиг дуза үе-шаанда четкен

Тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыска ачы-дуза чедирер ажылдар ам-даа уламчылап турар.

Гуманитарлыг дузаны канчаар, кандыг аргалар-биле чедирип турарының дугайында ТР-ниң Баштыңының оралакчызы, тускай шериг операциязынга хамааржыр айтырыгларны шиитпирлээр талазы-биле Чазак Даргазының төлээзи Тимур Куулар-биле «Тува-24» телеканалы интервьюну организастаан.

– Тимур Борисович, силер тускай шериг операциязы болуп турар девискээрге чаңгыс эвес удаа четкеш келген болгай силер. Ында шериг албан-хүлээлгезин күүседип турар чаңгыс чер чурттугларывыс бо хүннерде кандыг байдалда ирги?

– Бистиң шериглеривис кезээде тура-соруктуг, черле тура дүшпес улус. Дайынчы даалгаларын күүседиринге кезээде ыяк белен турар.

– Бо хүннерде дайынчы хүлээлге күүседип турар оолдар кайы хире хөй ирги?

– Оларның ниити сан-түңүн адаары болдунмас. Эң-не кол чүүл – чаңгыс чер чурттугларывыс ында киржип турар деп билир бис.

– Чүгле 55-ки мото-адыгжы шериг кезээнден эвес, а Россияның аңгы-аңгы регионнарының шериг кезектеринде чаңгыс чер чурттугларывыс керээ езугаар ажылдап, тускай шериг операциязында киржип турар болгай. Оларның доозазынга гуманитарлыг дуза кадар арга бар бе? Оларга дузалажып турар ирги бе?

– Хүндүлүг чаңгыс чер чурттугларывыс, эгезинде Тывада турар 55-ки мото-адыгжы бригадазынга дузаламчы чыып эгелээн турган бис. А өске черде керээ езугаар ажылдап турган чаңгыс чер чурттугларывыстың кайда, кандыг байдалда шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турарының дугайында медээлер биске билдинмес турган. Эрткен неделяда Чөөн чүкте шериг округу-биле харылзажып эгеледивис. Олар 127 дугаар дивизияда керээ езугаар ажылдап, шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турар чаңгыс чер чурттугларывыс-тыр.

– Тывадан эң-не баштайгы гуманитарлыг дузаны кажан аъткарыпкан ийик бис? Ону чедиреринге кандыг ажылдар чоруттунуп турган ирги?

– Тускай шериг операциязының көңгүс эгезинде, Май 9-та, Тиилелге хүнүн уткуштур чедирген-дир бис. Бир дугаар чорааш, бистиң оолдарның кайда турарын-даа орта билбес турдувус. Кызыгаар бетинге турган шериглер бисти уткуп алган. Ынчан Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи, ТР-ниң алдарлыг артизи Сайдаш Монгуш база чораан чүве. Ында турар оолдарның тура-соруун көдүрүп, ыр-шоорун бараалгатканы дыка эки болган.

– Эң-не хөй хемчээлдиг гуманитарлыг дуза дугайында чугаалап бээр силер бе?

– ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның Төп шериг округу-биле харылзажып, шериг борт-биле дугурушканының ачызында, 2022 чылдың декабрь айда ийи автомашинаны, аъш-чемни, техниктиг херекселдерни чедирдивис. Бортка сыңмайн барган чүъгүвүстү автомашиналарга чүдүрүп алгаш, кызыгаарже үнүптүвүс.

– Чүък чедирерде, хөй кезиинде кандыг шаптараазыннар тургустунуп келир боор-дур, Тимур Борисович?

– Чаңгыс чер чурттугларывысты чаңгыс отрядта, чаңгыс черде, чаңгыс команда-биле шериг албан-хүлээлгезин күүседип турар деп бөдүүн чон бодаар. Ол ындыг эвес. Чамдыкта чоруткан барбазы чедер черинге орайтап-даа чеде бээр. Холдан холче-даа дамчып чоруур-дур ийин. Тайбың үе эвес болгаш орукка чүү-даа болу бээр. Чамдык хамаатылар хомудалдар-даа киирер-дир. Кижи бүрүзүнүң холунга тутсуп чедирер арга бисте чок-тур ийин. Командирлерге хүлээдиптеривиске, олар улаштыр дамчыдар.

– Сөөлгү гуманитарлыг дуза дугайында чүнү чугаалап болур силер?

– Сөөлүнде чорувуста, Төп шериг округу бистиң ажылывысты үнелеп, оларның-биле харылзажып, ай санында тускай шериг операциязы болуп турар девискээрже барып, материалдыг дуза чедирип турар регион дээш, Тываның Баштыңы В. Ховалыгга болгаш республиканың чонунга өөрүп четтиргенин илеретти. Малчыннар, күрүне ажылдакчылары, сайгарлыкчылар дээш республиканың улуг-биче чону бодунда бар-ла эт-хөреңгизи, акша-төгерии-биле үлежип турар. Ол бүгү чонувустуң чаңгыс аай демниин көргүзүп турар.

– Тускай шериг операциязынга хамаарыштыр ТР-ниң Баштыңының төлээзи болгай силер. Шиитпирлеттинмейн турар айтырыгларын сүмележири-биле, чон силерге барып болур бе? Каяа чеде бээрил? Кайнаар долгап, айтырар болза эки ирги?

– Ийе, болбайн канчаар. Ажылдаар черимниң телефонунуң дугаары: 9-73-81. Сөөлгү үеде «ВКонтакте» социал четки таварыштыр хөй чагаалар дүн-хүн дивейн, кээп тур. Чаңгыс-даа чагааны харыы чок арттырбас мен. Чамдык улус чагаазын чорудупкаш, ол-ла дораан харыы негээр. Ол ындыг болбас ужурлуг, харыы бээр бетинде, оон-моон айтыртынып, өске шериг кезектери-биле харылзажыпкаш, тодаргай харыы бээр ужурлуг мен. Бир эвес харыызын билирим айтырыг келир болза, ол-ла дораан харыылаар-дыр мен.

– Тимур Борисович, Тывадан ниитизи-биле, кайы хире гуманитарлыг дуза аъткарган бис?

– Декабрьда – 65 тонна (ийи автомашинаны санаваска), сөөлүнде база ол-ла хире-дир.

– Чүгле тускай шериг операциязының киржикчилеринге эвес, а Донбасстың тайбың чурттакчыларынга база гуманитарлыг дузаны чедирип турар деп дыңнадым. Ол шын бе?

– Ийе, ол шын. Кандыг-даа дайынның «изи» кончуг аар, берге деп шупту билир бис. Бузулган бажыңнар, кемдээн, бертинген кижилер, хоозураан салым-чол дээш бөдүүн чоннуң амыдыралы дыка кээргенчиг. Тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыс, эр хейлер! Олар гуманитарлыг дуза алгаш, тус черниң чурттакчылары-биле күзелдии-биле үлежип турар. Кончуг шын. Буянныг үүле деп санаар мен. Бир суурнуң чурттакчызы кырган-авай келгеш, «Силерниң шериглериңер одаар ыяжымны оттуларынга белеткеп берди» – деп, өөрүп четтиргенин илередип чорааны бир херечи. Чоргааранчыг-дыр.

Чораан санывыста-ла, телемост-биле харылзаа черле турган. Чүгле 55-ки мото-адыгжы бригадазы эвес, а Брянск, Калининград областарының шериглери база телемостка харылзаага үнүп эгелээн. Таптыг-ла февраль 21-де Шагаа бүдүүзүнде, Февраль 23-те Ада-чурт камгалакчызының хүнүнде гуманитарлыг дузавыстың чедер черинге чеде бергени биске-даа, шериглерге-даа өөрүнчүг болду. Дараазында өске региондан тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыска база чедерин планнап турар бис.

– Тимур Борисович, чүгле гуманитарлыг дузага эвес, а шериг албан-хүлээлгезин күүседип турар чаңгыс чер чурттугларывыстың шиитпирлеп чадап турар айтырыгларынга база дузалап турар болгай силер. Хөй кезиинде кандыг айтырыглар шериглеривисти дүвүредип турар ирги?

– Эң-не шиитпирлээри берге айтырыг – шөлээ алыры. Долу эвес мобилизацияга таварышкаш, Новосибирск облазынга өөредилге эрткеш, тускай шериг операциязынче аъттаныпкан чаңгыс чер чурттугларывыс болгаш 55-ки мото-адыгжы бригадазынга хамаарыштыр. Оларның кайызы-даа хоойлу езугаар шөлээлээр эргелиг. Шөлээ дугайында дилег кииргеш, шөлээледир аргаларын организастап турар бис.

Ийи дугаар айтырыг болза, акша-төгерикке хамаарышкан. Бистиң Чазак чүгле дилег киирип, чүге бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың акшазы шилчип келбейн турарыл деп айтырыгны көдүрүп болур аргалыг бис. Меңээ киирген айтырыгларны Төп шериг округунче чорудуп турар мен. Дилээвис езугаар харыылар, тайылбырлар кээп турар.

Оон ыңай, эң-не хөй кээп турар айтырыгларның бирээзи, шериг албан-хүлээлгезинден ойталаарының дугайында. Мобилизацияга таварышкан хамаатылар кандыг-бир барымдаага даянып алгаш, хоойлу езугаар ойталап болур аргалыг. Үштен хөй ажы-төлдүг, кадыының байдалы дээн ышкаш элээн каш барымдаалар бар. Херек документилерни чыггаш, тус черлерниң шериг комиссариадынга дужаар ужурлуг.

/ Айдың ОНДАР белеткээн.