Бо шагда интернет, соцчеткилер деп чүүлдер бар апарганда, магалыг-ла! Оран-делегейниң кайы-даа булуңнарында, кайы чурттарда чүү болганын, кым чүнү үүлгеткенин, чүнү чугаалаанын безин дыңнап, көрүп олурар. Оларның шын-мегезин-даа бо кижи шаа-биле сайгарып чоруур. Чогум хоп-чип тараан, үй-балай чүүлдер бижээн соцчеткилерге хөңнүм-даа чок. Совет үениң кижизи болгаш, республикада ажыл-херектерни, чоннуң амыдырал-чуртталгазын колдуунда сонуургаар, мындыг кижи мен.
Кадарчы чок мал-маган, оларны оорлааны, оруктарже малдар үнгеш, машина-балгатка үстүрткени социал четкилерде, солун-сеткүүлдерде, радио-телевидениеде үргүлчү үнүп турар чүүлдер апарды. Кадарчызы чок, ынчангаш сула оъттап чоруур мал-маганны оорлатпазы, оларның автооруктарже үнмези – шиитпирлеттинмес айтырыг чыгыы. Ону совет үеде канчаар шиитпирлеп турганын бо чүүлүмнүң төнчүзүнде бижиир мен. Эгезинде бо айтырыг-биле кожуун болгаш суму эрге-чагыргаларының деңнелинде канчаар ажылдап турарының дугайында бодалдарым илередийн.
Кожууннар, сумулар чагыргаларының ажылдакчыларын өрээлдеринде шөлээн олургулаар деп канчап чемелээр боор. Оларның күүседир албан-хүлээлгелери-ле хөй ыйнаан, чүгле кадат чок малдар-биле сүржүр эвес аан. Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының интернетте арынындан мындыг чүүлдү номчудум. Бо кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң ажылдакчылары, кожууннуң административтиг комиссиязының секретары малчыннарның 15 аалынга барып чораан, малды сула одарлатпас, оорларга алыспас, автомобиль оруктарынче мал-маганны үндүрбес талазы-биле беседаларны малчыннар-биле чоруткан, малдарның моюннарынга баглаар чырып чоруур чүүлдерни үлеп берген, малды кадарчы чок сула одарлатканы дээш административтиг кеземче хемчеглерин тайылбырлаан деп ол чүүлде бижээн. Шак-ла ындыг, чаңгыс хепке куттурган дег, материалдарны өске кожууннарның чагыргаларының интернетте арыннарындан база номчуп болур бис. Моон-на тус чер эрге-чагыргалары боттарының шаа-биле кызып ажылдап турары илдең-дир.
Элдеп чүве! Малдың ээлери бичии, чүве медереп билип шыдавас ажы-төл бе? Кызыл күжү-биле азырап өстүрүп алган мал-маганын алыксак-чиксек кижилерге оорлатпазын, автомобиль оруктарынга бастырбазын билбес кижилер олар бе? Даргалар оларга чаңгыс катап, че харын, үш катап тайылбырлап каарга-ла, четчир эвес чүве бе?
Автомобиль оруктарының чанында аалдарлыг малчыннар мал-маганын кадарчызы чокка одарже салып үндүрүптерге, олар оруктарже үндүр кылаштажып, автомобиль озал-ондаа болдуруп турарын республика Чазааның деңнелинге безин чугаалажып турар апарган-дыр. Бо чүүл сумуларның чагырга даргаларының кошкаагының херечизи-дир. Сумуларның чамдыызын мөзү-бүдүжү, тура-соруу кошкак кижилер удуртуп турарындан кадат чок мал, арага чажырып садары дээн ышкаш айтырыглар үзе шиитпирлеттинмейн турар.
Совет үеде тараа шөлдеринче кадат чок мал кире бээри элээн нарын айтырыг турган. Ынчалза-даа ону көңгүс бөдүүнү-биле шиитпирлээн. Суур бүрүзүнге кажааны туткаш, тарааже кирген малдарны кажаалап турган. Ээлери торгаалды төлээш, малын үндүрүп алыр эргелиг. Ындыг кижилерни каш катап торгаптарга, малын сула одарладыры соксай бээр чүве. Бо совет арганы Бии-Хем кожууннуң Туран хоорайда ажыглап турарын социал четкиден номчудум.
Чаа-Хөл кожуун чагыргазының ВКонтакте арнындан “Чаа-Хөл кожуун чагыргазы дыңнадып тур! Чаа-Хөл кожуун чагыргазы-биле керээ чарып алгаш, түр үеде мал тудар, торгаал шөлчүгежи ажыдып алыр күзелдиг хуу сайгарлыкчыларны дилеп тур бис. Кадарбайн чоруур малды торгаал шөлчүгежинче чедирер, ээзи тыпты бээрге чедир малды тудуп, чемгерер. Ээзинден ажыл өртээн төледип алыр күзелдиг хуу сайгарлыкчылар бар болза, кожуун чагыргазынга кээрин дыннаттывыс” – деп бижип каанын номчудум.
Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга кадат чок малдарны түр када тургузар кажаа тударын бижип каан чораан. Та канчанган?
Малын кадат чок салыр кижилер-биле демиселдиң чаңгыс аргазы ол-ла-дыр – түр када мал тургузар кажааларны сумуларга тудар, кадат чок малды кажаалаар, оларның ээлерин торгаар.
Азыраан мал-маганынга харыысалгазы чок кижилерниң карак-кулаан кожуун, суму даргалары чежеге-даа чедир коңгалаарга, ээлери тоомча чокта – оон чүү-даа үнмес.
Олег ЧАГЖИИР, күш-ажылдың хоочуну.
«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15