1993 чылдың февраль 1-ниң хүнү. Республиканың “Сылдысчыгаш” уруглар солуну тургустунганывыстан бээр таптыг-ла 3 чыл болган – 3 харны харлап алган бажывыс хылбыктадыр үевис келген турганы ол чүве. Ол-ла хүн олчалыг болдувус. Биске, тыва парлалганың отрядынга, база бир чаа сеткүүл немешкен деп өөрүнчүг медээ келген. Бис ам дуңмалыг апарган бис. Дуңмавыс чежемейниң-даа бистен бичии болза, ооң күүседир хүлээлгелери, сорулгалары кедергей улуг, а ады безин дыка ыдык – Башкы. Шак ынчаар “Башкы” сеткүүлү “Сылдысчыгаш” уруглар солуну-биле чаңгыс хүнде тургустунуп, чаңгыс каътка турумчуп, тыва парлалганың төөгүзүнге көстүп келген.
Үр-даа болбаанда бистиң редакцияның ажылдап турганы Парлалга бажыңының 4-кү каъдынга “Башкы” сеткүүлүнүң редакциязы көжүп келген. Оон бээр-ле “Башкы” сеткүүлү биле “Сылдысчыгаш” уруглар солуну эгин-кожа ажылдап, адырылбас өңнүктер болу берген бис. Тургузукчувус безин чаңгыс – Тыва Республиканың Өөредилге яамызы.
“Башкы” сеткүүлүнүң эң-не баштайгы хостатпаан кол редакторлары Тыва Республиканың өөредилге сайыды Клара Ивановна Комбу биле Тыва Республиканың Өөредилге сайыдының оралакчызы Людмила Трифоновна Марченко олар болган, а редакцияның хөй-ниити коллегиязының кежигүннеринге арга-дуржулгазы бедик башкылар, эртемденнер, журналистер Р.Р. Бегзи, К.Б. Салчак. Н.М. Кара-Сал, М.В. Борбак-оол, А.И. Бирюкова, А.С. Дембирель, И.Н. Добычина болгаш өскелер-даа турду.
1995 чылда, кажан Николай Салчакович Конгар кол редактор болуп ажылдай бергенде, ооң кабинединиң барык-ла доктаамал аалчызы болу бердим. Хостуг үелеривисте бо-ла удуртуп турар солун-сеткүүлдеривистиң дугайында чугаалажы бээр бис. Николай Салчакович черле арга-дуржулгалыг хоочун башкы, удуртукчу сайыт чораан болгаш, бо-ла ажыктыг сүмелерни кижиге чугаалап бээр. Чамдыкта мен сургакчылап чедер деп турар школамны адаарымга, ол школаның төөгүзүн, ында ажылдап турар башкыларның дугайында чугаалааш, ол башкыларның кайызынга барып чугаалажырымны безин сүмелеп бээр. А “Башкы” сеткүүлүнүң дугайында ооң көрүжүн, бодалдарын хөйү-биле дыңнап келген мен. Редакцияның коллективи бодунуң кылып чорудуп турар янзы-бүрү хемчеглеринге болгаш байырлалдарында мени бо-ла чалаар.
Чамдык чылдарда чагыдылга компаниязының үелеринде “Башкы” сеткүүлүнүң редакциязы-биле кожууннарның школаларынче кады сургакчылап, башкылар болгаш өөреникчилер-биле солун ужуражылгаларны-даа эрттирип турдувус.
«БАШКЫ» БИЛЕ «СЫЛДЫСЧЫГАШ» – ӨҢНҮКТЕР
Чаңгыс каътка ажылдап турган редакциялар “Башкы” сеткүүлдүң, “Сылдысчыгаш”, “Тываның аныяктары” солуннарның ажылдакчылары чаңгыс команда болуп алгаш, ынчангы Тыва Республиканың Парлалга комитединиң даргазы Анатолий Сергеевич Серенниң организастааны массалыг информация чепсектериниң ажылдакчыларының аразынга болуп эрткен спортчу маргылдааларның 1-ги Спартакиадазынга киришкеш, ийиги шаңналга төлептиг болдувус.
Николай Салчаковичиниң соонда сеткүүлдүң кол редакторунга Роман Калдар-оолович Куулар, Светлана Васильевна Силиванова, Даш-оол Сеңгилович Монгуш, Людмила Монгушевна Куулар олар ажылдады. Бо кол редакторлар-биле база чаңгыс каътка кады кылып турар ажыл-иживисти чугаалажып, аравыста эптиг, найыралдыг ажылдап келдивис. Ол чылдарда “Башкы” сеткүүл-даа, “Сылдысчыгаш” солун-даа адырылбас өңнүктер, найыралдыг кожалар болуп келдивис.
Бир онзагай чүве, Л.М. Кууларың кол редакторлап ажылдап турар чылдарында “Башкы” сеткүүлге хөй чылдарда Тыва Республиканың Өөредилге сайыдынга ажылдап турган, республиканың башкылал ниитилелиниң аажок хүндүлээри Петр Александрович Морозов кол редакторнуң оралакчызы кылдыр ажылдап келген. Ол сеткүүлдүң орус дылда капсырылгазының редактору болуп ажылдап турза-даа, “Башкы” сеткүүлдүң чогаадыкчы ажыл-ижиниң улуг сүмелекчизи турган. Сайыттап турар чылдарында уругларның “Сылдысчыгаш” солунун дыка деткип келди. Ол мээң уруглар солунунга кылып турар чогаадыкчы ажылымны аажок үнелээр. Дөрткү каътка, мээң кожам болуп ажылдап келгенде бо-ла кабинедимге кирер, ажыл-ижимни сонуургаар турду. А мен ооң ажылдап турган кабинединге кире бергеш, кайгаар мен. Сайыттап ажылдап чораан болгаш ындыг боор, столунуң кырында кылыр ажылдарын темалар аайы-биле белеткеп алган, эмге-секселии аажок. Петр Александрович база-ла “Башкы” сеткүүлүнүң дугайында бо-ла чугаалаар турду.
“Башкы” – хөй санныг башкылар ниитилелиниң арга-дуржулгазы бедик, бурунгаар көрүштүг, чаңгыс аай үзел-бодалдыг бөлүк башкыларның бот-идепкейи-биле үнүп эгелээш, бо хүннерде бодунуң угланыышкын туружу быжыг, бүзүрелдиг сеткүүл болуп артпышаан. Ооң үндүрүлгелеринге башкыларның ажыл-чорудулгазынга ажыктыг материалдар хөйү-биле парлаттынып келген, оларның аразында арга-дуржулга солчур эртем-методиктиг сеткүүлү.
2022 чылда “Башкы” сеткүүлүнге үндүрүкчү редактор болуп Елена Тадар-ооловна ажылдап турда, сеткүүлдү Тыва Республиканың Сан-чурагай яамызы ооң езулуг тургузукчузу турган Тыва Республиканың Өөредилге яамызынга шилчидип берген. А сеткүүлдүң үндүрүкчүзү – Тыва Республиканың национал школалар хөгжүдер институт.
📢БҮЗҮРЕЛДИ ШЫНЗЫДАР ДЭЭШ...
2022 чылдың октябрь айда сеткүүлдүң кол редакторунуң ажылын удуртуп-баштаар улуг үүле-иш меңээ онаашты. Анаа эвес хөй чылдарда “Башкы” сеткүүлдү удуртуп-баштап чораан кол редактор, бедик арга-дуржулгалыг башкы Николай Салчакович Конгар-биле эгин-кожа чоок ажылдап чораан-дыр мен. Кажанда-даа “Башкы” сеткүүлдү кол редакторлай бээр мен деп бодавайн чораан мен. Ынчалза-даа кедизи барып, сеткүүлдү мээң удуртуп-баштаарымны билген дег, Николай Салчакович анаа эвес сеткүүл дугайында көрүжүн, бодалдарын меңээ чугаалап чораан-дыр.
“Башкы” сеткүүлүнүң кол редакторунга хөй чылдарда ажылдап чораан дуржулгазы бедик башкының бодалдарын өттүр билген дег, меңээ идегеп, мындыг бүзүрелди көргүскени дээш республиканың национал школалар хөгжүдер институттуң директору Елена Кууларга четтиргенимни илередир-дир мен. Бүзүрелди шынзыдар дээш, дуржулгалыг башкының чугааларынга даянып, амгы үениң башкылаашкын ажыл-чорудулгазының негелделеринге дүүштүр ажылдаар мен. Ажылымның кол быразы, быжыг чөленгиижи болур редакцияның коллегиязы тургустунар. Ооң кежигүннери башкылар ниитилелиниң бедик арга-дуржулгалыг, оларның аразында хүндүткелдиг башкылар, эртемденнер болур.
Сеткүүл эрги хевээр, чылда дөрт катап, оон аңгыда, бир тыва дылга, бир орус дылга капсырылгалыг үнер. Ооң-биле чергелештир сеткүүлдүң электроннуг үндүрүлгези база немежир. Эрткен чылын декабрь айда сеткүүлдүң электроннуг үндүрүлгезиниң эң-не баштайгы дугаары үнген.
Амгы үеде сеткүүлдүң бо чылгы бир дугаар үндүрүлгезиниң белеткели кидин түлүк чоруп турар. Үндүрүлгениң кол өзек материалдарын “Башкы” сеткүүлдүң 30 чыл оюнга тураскааткан.
“Шын” солунга бо материалымны ажыглап, Тыва Республиканың Өөредилге яамызының, республиканың национал школалар хөгжүдер институдунуң өмүнээзинден база бодумнуң мурнумдан “Башкы” сеткүүлүнге аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан журналист эш-өөрлеримге, сеткүүлдүң техниктиг, саң-хөө ажылдарын кылып чораан ажылдакчыларга база амгы командамның кежигүннеринге сеткүүлдүң 30 чыл оюн таварыштыр байырымны чедирип олур мен. Чогаадыкчы тура-сорукту, бедик көдүрлүүшкүннүг хей-аътты, демир-үжүүнүң бажы кезээде чидиг чоруурун, а кол-ла чүве быжыг кадыкшылды күзедим!
/ Александр ШОЮН,
“Башкы” сеткүүлдүң кол редактору, РФ-тиң алдарлыг журнализи, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.
