Оюн КОДУР-ООЛ
(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Истекчиниң олчазы
Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан тываларның дугайында сактыышкыннар, документилер, чуруктар чыып эгелээн үем таптыг-ла ол, 1965 чыл турган.
“Торгалыг” совхозтуң база бир сураглыг малчыны Дадар-оол Агбаанович Түлүштүң өө. Чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң хазы кижи болду. Чогаалчының чамдык шүлүктерин шээжи-биле бадырып олурдум. Чугаа-соотту уламчылап болур, ынчалза-даа чорук чораан кижи дөгернип эгеледим.
Өгден үнериниң кайызы чорааш, сөөлгү айтырыымны салыптым:
— Дайынга чораан тываларның аразында силерниң дөргүл-төрелдериңер бар бе, Дадар-оол Агбаанович?
Айтырыгны тода дыңнап олура-ла, ие кижи катап айтырды:
— Чүү дидир сен, оглум.
— ....
— Дөргүл-төрел хамаанчок төрээн оглувус ынаар чорааш, ээп келбейн барган... – деп, айтырыымны катаптап чадап турумда, малчын таваар чугаалады.
— Кайызы боор? – дигеш, салдынмастай-ла бердим.
— Ады Севээң-оол чүве.
Тудуп чораан портфелимни дөрге катап салгаш, четтикпээн чүве дег, айтырыгларымны улаштыр-улаштыр сала-ла бердим.
— Ол оглуңарның чурук-хөрүүнден чүү бар ирги?
— Дөгерезин дуңмалары үлежип алгаш барды ый- наан – деп, Дадар-оол Агбаанович харыылады.
— Мында бир черде оглувустуң чагаазы бар ышкажыгай – дигеш, ава кижи аптаразын ажыткаш, диленип эгеледи. – Шаанда дуңмалары номчуптар чүве ийин, ам ол чагаа мырыңай сандан үнген чорбадыве...
Угуулзалап каан аптараның ханы дүвүнден саргарып, элеп калган дөрт сыгыглыг саазынны менче сунду. Латынь алфавитке үндезилеттинген тыва бижиктиг чагааның чамдык черлери балалып, сыгыгларында үжүктери көзүлбестей берген болду.
Кырганнарга эргим документини амгы тыва дылга арыг саазынга бижип бергеш, чагааның бодун Тыва АССР-ниң Күрүне архивинге шыгжаары-биле ап алдым. Мээң истекчи амыдыралымга баштайгы олча болган ол чагаа бо-дур.
Байырлыг чагаа № 205
Эргим хүндүлүг ада-иелер, акы-дуңмалар, дөргүл-төрелдер, угба-дуңмалар шуптуңарга бодумнуң эң сөөлгү 1000 градус кызыл-шеригжи, фронтучу байырымны чедирдим.
Хүндүлүг ада-ие, ха-дуңма силерниң багай оглуңар мен Төрээн чурттуң херээ дээш, силерниң херээңер дээш, немец фашистиг эжелекчилерге удур маадырлыг Кызыл Шериг-биле кады тулчуп кирер дээш, ам ийи-үш хонгаш, командирлер, дайынчылар-биле кады фронтуже чоруптар деп тур мен.
Ам мен Кызылга... хөй чагаа бижиир чай чок тур мен. Чүге дээрге чамдык эш-өөр-биле хөөрежип, чугаалажыр дээш, кижи угаанынга чүве кирбес боор-дур, ындыг-даа болза, ха-дуңма шуптуңарга байыр чедирткен мен.
Силер кижиге кээп, 2 чыл иштинде ужурашпас кончуг-ла улус-тур силер. Мен чүгле Дартый-оол, Кызыл-оол дуңмаларымны кончуг сактып тур мен. Бир эвес оон чоок турган болза, четкеш келир хире хостуг шак бар-дыр. Ырак чүве болганда, кижи четпес чүве-дир.
Менче сагыш салган, хөй чүве бодаан херек чок. Бодуңарның ажыл-агыйыңарны эки сайзырадып, хостуг-шөлээн, чырык-чаагай чуртуңарга эки бай амыдыралдыг чурттап чорууруңарга база катап идегээйн...
Бистиң сумунуң оолдарындан Мунзук, Мезил-оол, Улуг-Шыыр суглар боттарывыстың аныяк эш-өөрүвүс-биле кады аъттанып чоруптарынга эзеңгиде белен тур бис. Ам бо хүн бистер омак-хөглүг, ырлыг-шоорлуг, оюн-каткылыг, чаңгыс-даа баксыраан чүве чок, арат-чонга үдеткен кончуг омак-хөглүг тур бис.
База силер, ха-дуңма, аарыг-аржык чок, эки чурттап олур силер бе? Мал-маганыңар менди тур бе?...
Ха-дуңма силерге тутса дээн допчу байырым мооң-биле төнзүн. Ада-иелерге, ха-дуңмаларга, төрелдерге кезээде мөңге алдар! Ынчангаш сөс-даа төндү, шуптузун бижиийн дээримге, угаанымга черле кирбейн тур.
Революсчу кызыл-шеригжи байыр-биле силерниң Севээң-оол.
Чагаада ооң бижиттинген ай, хүнүн салбаан болду. Ынчалза-даа ооң утказындан-на илдең. Ол 1943 чылдың август 31 азы сентябрь 1. Тываның чону эки турачыларны ынчан үдеп турган болгай.
Мооң соонда тывылган документилер эңдерик болгаш аажок солун, ынчалза-даа истекчиниң баштайгы олчазы чүден артык болгаш үнелиг. Ооң ужурунда эки турачы Севээң-оолдуң чагаазы мында долузу-биле кирген.
“Эки турачылар мурнуку одуругда” деп барымдаалыг тоожунуң төөгүзү
Тыва эки турачыларның дайынчы оруун, эрес-маадырлыг чоруун шинчилеп эгелээнин боттарынга “тыпсып ап” турар “авторлар” бо шагда көвүдээн. А херек кырында шинчилеп эгелээн кижи “Шын” солунга ажылдап чораан журналист Оюн Кодур-оол. “Эки турачылар мурнуку одуругда” деп барымдаалыг тоожу бистиң маадырлыг өгбелеривис дугайында баштайгы ном. Оларның дайынчы-даа, тайбың-даа оруктарын истээн, эки турачыларның боттары болгаш оларның-биле кады дайылдажып чораан кижилер-биле Кодур-оол Тарымааевич ужурашкан. Ынчангаш тоожуда бодун ол “Истекчи” деп адаан. Истекчилеп чорааш, ужурашкан кижилериниң, тыпкан материалдарының, көрген-билген чүүлдериниң дугайында журналист “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарга парладып турган.
Аныяк журналист Кодур-оол Оюннуң бижээни «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номну 1970 чылда республика типографиязынга парлап доозуп, ону чон аразынга тарадырынга Тываның ном үндүрер чери белеткени берген. Ол номнуң чырыкче үнерин билир кижилер, эң ылаңгыя тыва эки турачылар, оларның ажы-төлү, эш-өөрү ону четтикпейн манап турганнар. Ынчалза-даа ук ном номчукчуларның холунга кирбээн, караанга көзүлбээн. Тыва улустуң төөгүзүнүң база бир ат-алдарлыг үезиниң дугайында номну ол үениң эрге-чагыргазы кандыг чылдагаан-биле чонга чедирбейн барганыл? Бо айтырыг бо хүннерге чедир тывызык бооп артпышаан.
Тыва эки турачылар дугайында ном бижиир дээш, 1967 чылдың август айда Кодур-оол Оюн Украинага чедип, тыва эки турачылар-биле кады дайылдажып чораан Иван Тимофеевич Кузнецов, тываларны поездиге олурткаш, төрээн чуртунче фронтудан үдеп каан Николай Мелентьевич Клименко дээш өске-даа фронтучулар-биле таныжып алган. Олар тыва журналисти ооң чаңгыс чер чурттугларының тулчуп турганы черлерге чедирип, эки турачыларның канчаар эрес-дидим дайылдажып чораанын төөгүп бергеннер. Тулчуушкун үезинде сугга дүшкеш, туттуруп алган Салчак Тоютчукту немецтерниң байысаап турганы бажыңга безин чедирип чорааннар. Ол Панталия суурда.
Номга материалдар чыып, ырак-узак черлер чедип, аңаа чарыгдалдарга бодунуң акша-хөреңгизин ол үндүрүп турган. Тыва эки турачыларның дайынчы оруун истеп Москва, Подольск, Кемерово хоорайлар дээш өске-даа черлерге барып, чорук-херек бүдүреринге херек акша-төгерикти ол боду дилеп тып турганының херечизи база бар. ССРЭ-ниң Камгалал яамызының Подольск хоорайда архивинде тыва эки турачылар дугайында материалдар-биле таныжып алырынга дузалап, 200 рубль акшаны үндүрүп бээриниң дугайында ынчан Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң даргазының оралакчызы албан-дужаалга ажылдап турган Х.А. Анчимаа дарганың адынга ооң дилег билдириишкининиң бир хоолгазы Кодур-оол Оюннуң хууда архивинде артып калганын көрген мен. Ук билдириишкинни улуг албан-дужаалдыг даргага ол киирген бе азы киирбээн бе, дузаны алган азы албаан дээрзи билдинмес, чүге дээрге аңаа харыы саазыннар журналистиң хууда архивинде чок.
Москва, Подольск хоорайларга чедип, чорук-херээн чогудуп алганын ССРЭ-ниң Камгалал яамызының архивиниң фондузундан материалдардан орус дылга кылган «К.Оюн хоолгазын кылган» деп ушта бижидилге херечилеп турар. Ооң утказын допчулап дамчыдарга, мындыг янзылыг. 1-ги Украин фронтузунуң 13-кү армиязының гвардейжи 6-гы аъттыг шериг корпузунуң командириниң адынга корпустуң килдис начальниги гвардияның улуг лейтенантызы Толстыхтан рапорт кирген. Гвардияның улуг лейтенантызы взвод командири Бүрзекей Сат Сурас, гвардияның улуг сержантызы пулеметчу Ховалыг Тульчиней (атты чазып бижээн хевирлиг), гвардейжи Түметей Оюн Доктугу оларга Совет Эвилелиниң Маадыры деп атты эрес-маадырлыг чоруу дээш тыпсырын ында саналдаан. Бо документ ССРЭ-ниң Камгалал яамызының Подольск хоорайда архивинде 370397 дугаар даңзының 10-гу херээниң 265-ки арынында кадагалаттынып чыдар.
Капитан Кечил-оолга Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыр дугайында документилерни тывар, оларны күштүг болдурар дээш, улуг күжениишкинни үндүрген. Тыва эки турачылар 31-ги гвардейжи аъттыг шериг полугунуң составынга дайылдажып чораан. Ынчангаш Оюн Кодур-оол полктуң командири Ефим Абрамович Поповка ужуражып, Кемерово хоорайга четкен. Ооң соонда гвардейжи полковник Ефим Попов ССРЭ-ниң камгалал сайыды маршал А.А. Гречконуң адынга дилег бижээн. Кандыг-ла-бир чылдагаан-биле шаңнал дугайында чарлыктың үнмейн барганын полковник Попов тайылбырлааш, «…тыва улустуң алдарлыг оглу гвардейжи капитан Кечил-оол Совет Эвилелиниң Маадыры деп ат-биле шаңнаткан боорун күзээр-дир мен» деп бижээн.
1990 чылдың май 5-те ССРЭ-ниң Презиндентизи Михаил Горбачев Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыр дугайында чарлыкка ат салган. Тыва эки турачыларның командири Түлүш Балданович Кечил-оолга Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыр дугайында документилер ССРЭ-ниң Камгалал яамызының Подольск хоорайда архивинге 1944 чылдың февраль 29-тан 1990 чылга чедир чыткан болган. Ону көдүрүп, шаңнатканнарның аразынга бистиң чаңгыс чер чурттуувусту кииргенинге Кодур-оол Оюннуң амы-хууда киржилгези база салдарлыг болганы черле чугаажок.
1990 чылда «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номну шыгжагдан уштуп, номчукчулар аразынга тарадып эгелээн. Республиканың эң улуг ном саңы А.С. Пушкин аттыг библиотеканың фондузунга 1990 чылдың декабрь айда кирген. Бо ном 1970 чылдан 1990 чылга чедир 20 чыл иштинде “хоругдалга” чыткан. Бир эвес кижи болза, ол дээрге дыка берге хуу-салым-дыр.
Маңаа дараазында чүүлдү онзалап демдеглеп каары черле артык эвес — Тываның ном үндүрер черин, республика типографиязын удуртуп турган даргаларның база ажылдакчыларының эки турачылар дугайында номга кам-хайыралыг болганы. Хоругдаткан ном дээш ону үндүр октай бербейн, шыдавыже шыгжап келгени база оларның тайбың маадырлыг чоруу-дур.
Ш.СУВАҢ, журналист.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23