Оюн КОДУР-ООЛ
(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
“Дайын шөлүнге читкен”
1944 чылдың апрель 9-та Тываның нам, чазаанга чоруткан рапортунда капитан Кечил-оол мынчаар бижээн: “Сес кижи дайын шөлүнге читкен”. Бир, ийи ай иштинде дайын шөлүнге читкен кижилер тывылбайн баарга, оларны өлген кылдыр санааш, дөргүл-төрелдеринге “оглуңар... маадырлыы-биле өлген” деп дыңнадыр турган.
Ындыг дыңнадыгны ам Чөөн-Хемчик районнуң милиция начальнигиниң оралакчызы болуп ажылдап турар Ооржак Ченекеевич Комбуйнуң ада-иези база алган болгаш Төрээн чурт дээш “маадырлыы-биле өлген” оглунуң доюн кылып каапкан. Дойлап каапкан оглу 1944 чылдың күскээр кыжын дириг бо чедип келген.
1967 чылдың октябрь айда “Тувинская правда” солуннуң дилээ ёзугаар, аңаа тыва эки турачыларның дугайында арын үндүрдүм. Архив документилеринге үндезилээш, “Ооржак Комбуй Ровно дээш тулчуушкун үезинде маадырлыы-биле өлген” деп каан мен. Ийи хонганда, Чадаанадан бир кижи телефоннап келди: “Комбуй дириг болгаш ам-даа хөй чылдар дургузунда чурттаар күзелдиг!”
Канчап мындыг частырыг болганыл? Бо айтырыгны тодарадыры-биле бир-ле хүн Ооржак Ченекеевичиниң бажыңынга чеде бердим.
Бажының дүгү көгере берзе-даа, дурт-сыны дорт, шилиндек хевээр фронтучу сактып эгеледи.
– 1944 чылдың февраль 11-де Дубно хоорай-биле барык тудуш Сурмичи суурну хостаар дээш, тулчуушкунга киржип тура, бутче аар балыглаткан мен. Хөй хан чидиргенимден билинместей берип-тир мен. Бир-ле миннип келиримге, балыгланган хөй улус аразында чыдыр мен. База будунче балыглаттырган орус офицер чанымга үңгеп келгеш, холумну хынады. Холдарым ажырбаан болурга, бөлүк гранат тутсуп кагды. Солагай талаже айыткаш, чүве-ле чугаалап турар. Чүгле “танк” деп сөстү билир болдум. Чажыргаш-даа канчаар, шупту өөрүм-биле дөмей, орустай албас чордум.
Бичии болганда, оттар-даа диргелип-ле келди. Ыңай бээр көөрүмге, холдары анаа, балыгланган улус дөгере гранаталарын белеткей берди. Мен база дөгерни бердим.
Демги оттар чоокшулап келзе-келзе, танкылар эвес, бисти алыр дээн машиналар болду. Ровно хоорайга келдивис. Хоорайның госпитальдары чык долу болган, ынчангаш Киевке эккелдилер.
Билинместедир арага ижирткеш, будумну кезип, өрүмнеп, канчанмады дээр! Мүн-не чүгээр апаргаш, орун кырынга чыдырымда, “Тыва кижи бар бе?” дээн үн дыңналган ышкаш болду. Дыңнаалап чыдарымга, үн ырап бар чор. Ынчангаш дегиийт-ле “Бар! Бар”— деп алгыра кааптым.
Бажын опайтыр шарыдып алган кижи кылаштап келди. Танып кагдым – Улуг-Хем чурттуг Бегзи-Хуурак болду. Республикага шүглүп чораан боорга, дөгере ону Мөге-Бегзи дижир улус болгай бис. “Че, канчап барганың ол, Мөге?” – дидим. "Немецтериң баштың чартыын үттеп чип алган кончуун көрбес сен бе?” – дей-дир, кижим.
Мээң-даа амыраарым хөлчок: чугаалажып, хөөрежир эш тыпты берген! Эмчилер кээп чүве айтырарга, чүгле “Билбес” деп харыылаар кижи болгай мен. Ынчап тура, тывалаар бир хакас кижиге база таварыштывыс. Ам шуут амыраан бис: бистиң сөс-домаавысты очулдуруптар кижи база бар.
Удатпаанда сегээш, ол хакас-биле кады катап дайынче чоруур болдувус. Мөге-Бегзивисти арттырып каан мындыг. Тускай комиссия шылгалдазын эрткеш, демир-орук вокзалынга келдивис.
Мону чугаалаарымга, чамдык улус бүзүревес боор-дур. А шынында ылап мындыг болган чүве. Киевтиң улуг вокзалынга демги хаказым-биле өрү-куду маңнап тургаш, үш тыва кижиге ужураштым. Амыраарымны чүге деңнээр! Ам артында-ла чаңгыс кезекке баар саазыннарлыг бис.
Чаңгыс буруулуг кижи мен: база мен ышкаш Киевтиң хөй госпитальдарының бирээзинге чыткаш, үнүп келген ол үш тыва эштеримниң ат-бажын шуут уткан-дыр мен, канчаар-даа болза, сактып шыдавас-тыр мен, дуңмакым.
– Ооржак Ченекеевич, ынчаарга кады сактып көрээли – дигеш, дайынга чораан тываларның ат-бажын алфавит ёзугаар кылган даңзымны уштуп эккелдим. – Ол үш кижиниң адын адаптарымга, сактып келириңер чадавас.
– Ынчаар-дыр, оглум – дигеш, фронтучу дыңнааш, олурупту. Ооң кадайы, 1 болгаш 3 класста өөренип турар оолдары бистиң чугаавысты дыңнаар дээш, орайга чедир оргаш, удуп каап-тырлар.
– Ийи Алдын-оол, ийи Айыыжы, Адыгбай, Алдын-Херел, Ак-оол, Аракчаа, Агбаан... – дээш-ле, санап бадырдым. Билир фронтучуларымның каяа өлгенин азы ам кайда чурттап, ажылдап турарын немеп каап олурдум.
– Ийи Кечил-оол, ийи Кара-оол, ийи Коңгар, Кежеге, Калдың... сөөлгү атты тайылбырладым. – Силерниң районуңарның “Искра” колхозунда школа таңныылы болуп ажылдап турар. Канчыыр-оол, Күржепей...
– Адыр, адыр, Калдың ашак чеже болур, балыгладып-даа чораан кижи болгай, чоокта чаа чок апарды – деп, Ооржак Ченекеевич үзе кирди. Ыыт чок олур мен. “Ол-ла болгай ындыг. Кижи чугаалажып, сактыышкынын бижип четтикпейн чорда-ла...” деп бодап кагдым. Чыл келген тудум эки турачыларның саны сыыгап кел-ле чыдар, далашпас болза хоржок.
Даңзыны ийи дугаар номчуп бадырарымга, Ооржак Ченекеевич ам чугаалап үндү:
– Ол-дур, ол-дур, бирээзи ол-дур – Данзын-оол!
– 1923 чылда төрүттүнген, Бай-Тайга чурттуг, Салчак кижи боор ийин оң – деп немедим.
– Демги үш тывамның бирээзи ылап-ла ол-дур, ийизин черле сактып шыдавас-тыр мен, үе деп чүве мындыг боор-дур ийин...
– Дөрт тыва, тывалаар, бир хакас хаплаттыңар ийин оң. Ооң соонда... – деп, хүндүлүг фронтучумдан чугаа эреп олур мен.
– Бистиң 31 гвардейжи аъттыг шериг полугувустуң ырай бергенин барымдаалааш, бистиң шуптувусту адыгжы кезекке киирген. Чехословакияны эрткеш, Венгрияга тулчуп чоруп турувуста, хакас эживис өлүрткен. Чаңгыс борбак идегелдиг эживисти кажыыдап чоруп тура, бир изиг тулчуушкун үезинде дөртелээ балыглаттывыс. Бистиң дылывыс билир хаказывыс чокта, бергезин чүү дээр. База катап “Билбес” деп-ле турар апарган бис. Чугаа-соотка чүгле чандыр-соора орустаар Данзын-оглувус-ла киржип турар мындыг.
Госпитальга чыткаш, тыва өөрүвүс шагда-ла чана берген деп чугаа дыңнадывыс. Сегий бээривиске, бисти база чандырыпкан. Байдалывыс мындыг: Данзын-оолдуң бир буду шуут чок, ооң орнунда ходугур ыяш суп каан, ийи даянгыыштыг. Мен чаңгыс даянгыыштыг мен. Демги ийи эживистиң балыы база шоолуг экирбээн.
Аскак-бөскектерниң бөлүү апарган эрлер, бистер, Москвага келдивис оң. Ол-ла ынчап аскаңайнып чорааш, хайлыг ядараан! – шериг комендатуразының чанынга чеде берип-тир бис. Бир майор келгеш, чүве-ле айтырып турар мындыг. Та Данзын-оолдуң соора орустап алганы ол чүве, та даштыкы көрүжүвүс ындыг багай болганы ол чүве – Бисти гауптвахтага аппарып суп кагды.
– Дезертирлер аразында эккеп каап-тыр – деп, Данзын-оглувус тайылбырлады.
Аңаа бир хонганывыстың эртенинде алдын-сарала кижи кирип келди. Генерал кижи көргеш, “Томаанныг!” дем команданы уттупкан дег адаан-ла аңгадай берген тур бис. “Бо чүү улузул?” – деп, генерал дүүнгү-ле майордан айтырды! “Дезертирлер” – деп, ол харыылады.
Ынчап тура, “Документиңер эккелиңер” – дээн, уштуп бердивис. Бистиң саазыннарывысты номчааш, генерал-даа алгырып-кышкырып-ла үндү. Бисти олуртуп каан майорнуң арны-бажы агарып, көгерип, кызып, киживис бергедеп-ле тур ийин оң. Генерал боозун-даа туткулаар. Бистиң багывыстан ол майорну өлүрери ол-дур деп коргуп-даа турар бис. Данзын-оолдуң амыраары хөлчок: “Ол боор, таптыын, чүге документ көрбейн, бисти бажыңнап каары ол!”.
Бисти аъшкарып-чемгергеш, Тываның элчин черинге дужаап берген. Бистиң Тыва Арат Республикавыс Совет Эвилелиниң составынга кирген деп медээни аңаа дыңнадывыс.
Москвадан хаккаш, Ковровка келдивис. Бисти уткуп хүндүлеп турда, чүү дээр ону! Ам улустуң ижип турар “коньяк” деп арагазын аңаа чуртталгада эң баштай ишкен-дир бис.
Ковровтан Тываже бисти үдээрде, оркестр Тывага турган композитор Израилевичиниң “Тулчуушкунче” деп ырызьн ойнай бээрге, дөртелээ ыглапкан бис.
(Уланчылыг)
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6