Оюн КОДУР-ООЛ
(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Дубно — хоорай-шивээ
Февраль 9-та Рачино суур дээш 31-ги аъттыг-шериг полугунуң 3-кү, 4-кү эскадроннары тулчуп кирген. Хүндүскүнүң 1 шакта суур хостаттынган. Немецтер Сурмичи суурже дезипкен. Ам ол суурну хостаар дээш, кончуг изиг тулчуушкун эгелээр. Эртенинде 4-кү эскадрон полктуң оң талаже хап кирип келген. Ынчангаш дайзынны Иква хемниң көвүрүүнче чыгай берген. Көвүрүгнү кежерге, Дубно хоорайның девискээри эгелээр.
Дайзынның боолаары дендээн. Чүге дээрге Дубно бедигээш кырында турар. Сурмичиниң чоогунда үе-дүпте туттунган улуг шивээ бар. Фашистер ооң иштинче танкылар киирип алгаш, баарында хемчигеш кежилдир суурдан халдап турган совет аъттыг-шеригжилерни дорт шыгааг-биле боолап эгелээн.
Бистиң тылывыстан аар чепсек бээр дажыглаттынмас: малгаш-баларны таварып, машиналарның бээр чедип алыр аргазы чок, аъттар ону угбас. Ол хире берге турбуже, совет дайынчылар холда бар чепсээ-биле немецтерни хоорайже каш удаа киир ойлаткан.
Февраль 11-де Сурмичи суурга ызыртынары берге апарган. Дайзын эртенгиниң 10 шакта баштайгы контратаканы эгелээн. Ону 31-ги полк ойтур шаап шыдаан. 12 шакта база бир контратака кылган. Улуг бергедээшкинге таваржып тургаш, полк бодунуң эжелеп алган черин бербээн.
Чүгле 4-кү эскадрондан безин улуг лейтенантылар Байыскылаң, Оолак, дайынчылар Ойдупаа, Дөнчүн, Дажы-Серен, Баазаң-оол, Балган-оол, Делик-оол, Калзаң, Чудурукпай, Хүрең-оол, Чопаа, Күрседи дээш шупту чээрби ажыг кижи балыглаткан болгаш элээн каш кижи өлген. Ис чок читкен кижилер база бар. Өске эскадроннарның чидирии база улуг.
Дүъш ажып чорда дайзын бистиң аъттыг-шеригжилеривиске удур тулчуп турган немецтерниң кырынга база бир бүдүн чадаг-шериг полугун болгаш элээн каш танкыларны салыпкан.
Полк командири Попов дайынчы байдалды өөренип көргеш, аткаарлаар дугайында дужаал үндүрген. Ол өйде дайзынның үшкү шиитпирлиг контратаказы эгелээн. Эскадроннарның аткаарлаарын дайзынның огундан камгалаары-биле маңаа артып каар дужаалды 4-кү эскадроннуң пулемёт взводунуң командири улуг лейтенант Бүрзекей болгаш старшина Дажы-Серенниң танкыга удур чепсээниң расчёду алган.
Эде чыскаалып алыры-биле полк Сурмичи суурдан аткаарлапкан. Суурда чүгле Бүрзекей командирге баштаткан он бир тыва пулемётчулар болгаш старшина Дажы-Серенниң расчёду артып калган.
— Пулемётчулар, силер чоогажыгашты узун дургаар чыдыптыңар. Силер, старшина, бистиң солагай талавыстан камгалалды ээлептиңер — деп, үнү кадыг-шириин апарган Бүрзекей командир дужааган. — Бисче танкылар-ла эрттирбес болзуңарза, маңаа ийи-үш шак дургузунда туттунуп шыдаар бис.
— Билдинди, эжим командир — дигеш, старшина Дажы-Серен расчёдун эдертип алгаш чорупкан.
— Ок камнавас, дайзынны чоокшуладып алгаш адар! — деп, улуг лейтенант Бүрзекей пулемётчуларынга дужааган.
Немецтер өске таладан ыыт-шимээнниң читкенинге элдепсинип, оваарынза-даа, күдүйүпкен бурунгаар кел чораан.
— Че бе? — деп, Дөңгүр-Кызыл Ховалыг изирнигип айтырган.
— Команда чокка боолавас! — деп, Үдүмбара Оюн ону доктааткан.
— Бир одуругда чаңгыс немец чоруур оозу багай- дыр — деп, Түметей чугааланган. — База бир фашист чораан болза, чаңгыс-даа ок халас барбас ийик.
— Бүдүн полктуң ок-чемзээ бисте артканда, ооң дугайын хараадааш канчаар сен.
Кошкар-оол, Самбуу, Балчий-оол оларның хаваандан дер черже анаа-ла агып бадып турган.
— Оон чоокшуладырга кайын боор, эгелээни-ле дээре боор! — деп, Чылбак Ондар шыдашпайн чыткан. Чүгле Бүрзекей командир чугаа-соот-даа чок, хөлбең көк дээрже көрүп алган чыткан.
Удавас час. Чылыг час. Шупту чүве дирлип үнер. Хойжулар чазагларынга кээр, тараажылар черни аңдарып кириптер. Удавас час. Чылыг...
— Эжим командир, немецтер мырыңай думчуум адаанда келди! — деп, ындыкы камгалалда чыткан Өвүр чурттуг Мезил-оол алгырган.
Улуг лейтенант Бүрзекей дөңмээниң кырынга туруп келгеш:
— Раз так, эгелээр-дир. Отту ажыдыңар! — деп, командылап-ла дүжүрген.
Эки турачыларның пулемёттары өлүмнүг октарын тарбыдап-ла эгелээн. Удур-дедир аткылажыышкын чартык шак дургузунда үргүлчүлээн. Немецтер шыдашпайн дезипкен. Дөртен ажыг фашист өлүмүн Сурмичиниң теректериниң баарынга тыпкан. Ынчалза-даа оларның өлүмү эки турачыларга халас барбаан.
— Чылбак биле Мөңгештей өлүрткен, Мезил-оол аар балыглаткан. Дөңгүр-Кызылдың дөңмээнче граната бузундузу кире берген — деп, дайынчыларның бирээзи командирге илеткээн.
Немецтерниң талазын дураннап көргеш, улуг лейтенант Бүрзекей:
— Ам база белеткени бердилер — деп, өөрүнге дамчыткан. Ол чарыкта танкылар даажы дыңналган.
— Ол-дур... чүгле холга боо тудуп шыдавазым харааданчыг-дыр — деп, аар балыглаткан Мезил-оол чугааланган. Ынчангаш ол хөрек карманнарындан бир-ле чүвени ээлбес холдары-биле дилеп эгелээн.
— Билдириишкиним бо. Мону чараштыр бижиир дээш, ийи-үш катап дүжүрүп бижээн мен, номчуп берем — деп, ол Үдүмбараадан дилээн. Үдүмбараа номчуп бадырган.
“Тываның № 1 отрядының нам организациязынга дайынчы Мезил-оолдан.
Бо өргүүделди Тываның бир дугаар отрядында нам организациязынга киирерим ужуру болза, мени намның кызыл хүрээлеңинге киирип алырын бюро кежигүннеринден болгаш бүгү кежигүннерден күзеп, дилеп тур мен. Бодумнуң аңгы байдалым: 1919 чылда төрүттүнген мен, аңгы төөгүмде лама, хам, дүжүмет чорбаан. Мал, тараа ажылдыг улус чүве. Адам ады Сендижик. Шииттирип, доңгуттуруп чорбаан мен.
Нам кежигүнүнге кирип алгаш, намның сагылга-чурумун быжыг тудуп чорааштың, немец эжелекчилерни туюлунга чедир чылча шаварынга беленимни даңгырагладым.
Өргүүделдиң ээзи Т. Мезил-оол.
1943 чылдың ноябрь 5”.
— Нам кежигүнү адымны ышкынмаан мен. Чонувуска дамчыдар силер — деп, Мезил-оол, ызырнып чыда, чугаалаан. Үш минута хире чугааланмайн чыткаш, Мезил-оол база катап бажын ковайтып келген.
— Фронтуже кел чыда, Борбак-Хаакка тургаш, чогааткан шүлүүм бар, дыңнаар силер бе? — дигеш, ол өскен-төрээн Өвүрүнүң Кадый-Бажы, Дөргүннү бодунуң салымынга холбап бижээн шүлүүн арай деп чыткаш, төнчүзүнге чедир номчаан.
Хараганныг Кадый-Бажы
Караңайнып чыдып калды.
Хамык чоннуң херээ дээштиң
Хая көрбейн халдыплаттым.
Көктүг-шыктыг Дөргүн-Бажы
Хөлбеңейнип чыдып калды.
Хөй-ле чоннуң херээ дээштиң
Хөөкүй бодум чоруплаттым...
Ооң соонда Мезил-оолдуң бажы бир халаш кынгаш, олчаан көдүрүлбээн...
— Белеткениңер! — деп, Бүрзекей командир дужааган.
Немецтер бо удаада ортузунга үш танкылыг халдап кирген. Көвүрүгнү кешкеш, каң куяк машиналар бирээзи балыгланган сес дидим пулемётчуларже углапкан. Баштайгы контратака үезинде дайзынга билдиртпээн старшина Дажы-Серенниң танкыга удур чепсээниң расчёду адып эгелээн. Бирги танктан ыш үнген соонда, бичии маңнап чоруй, кудуруун сүрген ыт ышкаш, чаңгыс черге долганып чоруй, доктаай берген. Немец командылал чери танкыга өлүмнүг ок адып турар черниң туружун билип-ле алганы ол боор оң, доп-дораан ол угже миналар сыыгайны берген. Ийи танкының соонда автоматчыларның саны баштайгызындан-даа артык хөй апарган кел чораан.
— Бо атаканы шыдажып эртсивиссе, бистиң полугувус чедип келир чадавас — деп, арткан дайынчыларын Бүрзекей оожургаткан. — Төнчүзүнге чедир туттунуңар. Маңаа сөөгүвүс салзывысса-даа, Төрээн чурт бисти утпас.
Атакаже кирген немецтерниң саны баштайгызындан хөй болган ужурунда, оларны 70–80 метр чедир чоокшуладып алыр деп шиитпирлээн.
— Чүвени канчап билир, бөлүк-бөлүк гранаталардан база белеткеп алза эки боор — деп, улуг сержант Дөңгүр-Кызыл човууртавышаан сүмелээн.
— Старшина Дажы-Серенниң чепсээниң ыыды чоп чиде берген чоор? — деп, Балчый-оол Ховалыг кады чыткан эжи Самбуудан айтырган.
— Кайгалдарың эптиг үезин манап чыдырлар ыйнаан — деп, ол харыылаан.
Бо удаада Балчый-оол биле Самбуу өөрүнден элээн ырак черде оңгуну эжелепкен. Халдап кирген автоматчыларның быктынче от ажыдар сорулгалыг.
Немецтерниң үгер-боолары Сурмичи суурнуң кыдыын шыдыраа чуруму ёзугаар боолаарын соксадыры билек, чадаг- шерии кончуг дүрген бурунгаарлап эгелээн.
Бо хире хөй аг-шеригни калбаа-биле киирип турарын бодаарга, немецтер полктуң чоруй барганын ам-даа билбээн хевирлиг.
Улуг лейтенант Бүрзекей команданы бээр деп белеткенип алгаш чыдырда, хенертен кел чораан ийи танкының бирээзи ол-ла черинге өрттени берген.
— Эр хей, старшина! — деп, сактырга, Дажы-Серен чанында чыткан чүве ышкаш, командир чугаалангаш. — Раз так, фашистерже огонь! — дээш, боду бир дугаарында торгалап эгелээн.
Өлүп калгылаан эштериниң пулемёдун бодунга чыпшыр тургузуп алгаш, Түметей Оюн ийи пулемёттан немецтерни кыргый адып чыткан. Түметей — тыва эскадроннуң эң узун болгаш мөге-шыырак дайынчыларының бирээзи. Ооң мөге-шыыраан мындыг факт бадыткап турар.
Өскен-төрээн чери Чагытай хөл кыдыынга ополчен шериинге тургаш, Түметей өөрү оолдар-биле эмдик аът өөредип турган. Ооң мунуп чораан аъды аксымнааш, хөл кыдыында дөңгеликтер аразынче халып кире бергеш, кээп дүшкен.. Айыылга таварышканын биле тыртып кааш, ол аъттың ийи холун бажы-биле кады бөле туткаш чыдыпкан. Аът шимчевейн барган. Ооң соондан көрүп турган эштери чедип келгеш, Түметейниң будун эзеңгиден ужулган...
Фашистер кажар арга ажыглап, шынаа талазынче эскет чок киргеш, оон бо үнгүлеп келген. Ынчаар орта Балчый-оол биле Самбуу баарында немецтерниң бажын ажылдыр шынаа уунче боолап эгелээн. Ол таладан диргелип кел чораан айыыл чайлаттынган.
Пулемёдун ээй тыртып, боолап чыдырда, дайзынның сүрүшкек октары дээпкен. Самбуу кезек када чааскаан боолап чыткаш, өөрүнче үңгепкен.
Та үрелгеш, та боолаттыргаш чүве, элээн үениң дургузунда чаңгыс черге турган немец танк чер, дээрни сирилетпишаан, эки турачыларның кырынче бо буруладып кел чораан.
Ийи холунга бөлүк гранаталар тудуп алгаш, балыглаткан будун халайтыр сөөртпүшаан, улуг сержант Дөңгүр-Кызыл кандыг-даа дужаал чокка танкыже удур үңгеп чорупкан. Бичии болганда Дөңгүр-Кызыл сөөлгү танкының илчирбезин үзе чазылдырыпкан. Боду база ол-ла черинге өлүп калган.
Самбуу өөрүнге үңгеп чедип кээрге, чүгле улуг лейтенант Бүрзекейниң пулемёду тарбыдавышаан болган. Ооң бетинде Түметей өрү көрнү берген чыткан. Ооң, мойнунче кирген октуң күске караа дег үдүнден хан акпышаан, а командириниң оң холу балыгланган болган.
— Эжим командир, Балчый-оол өлүрткен — деп, Самбуу дайынчы чурум ёзугаар илеткээн.
— Раз так, немецтер-биле иелээ тулчур бис! — дигеш, Бүрзекей командир хая-даа көрүнмейн, солагай холу-биле бүлгүртүп-ле чыткан. Самбуу база адып эгелээн...
Ийи шак хире болганда, эде чыскаалып алган 31-ги гвардейжи аъттыг-шериг полугу Сурмичи суурже хап кирип келген. Полктуң аткаарлаашкынын дуглаан тываларның арткан черинге келирге, дөгере өлген болган. Оларның баарында 150 чыгам фашистер база кыра аттырып каан чыткан. Старшина Дажы-Серенниң расчёду база фашистерге дүжүп бербээн.
Маадырлыы-биле өлген тыва пулемётчуларның аттары бо-дур: Бүрзекей, Түметей, Дөңгүр-Кызыл, Мезил-оол, Үдүмбараа, Кошкар-оол, Самбуу, Балчый-оол, Дидиржаа, Мөңгештей, Чылбак Ондар. Оларның биле кады Дажы-Серен, Канчыыр-оол, Шойдакпан, Лакпа, Тыртык-оол, Нордуп олар, эрес-дидим тулчуп тура, өлген.
(Уланчылыг).
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20