(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
База катап Саян ажыр
1968–1969 чылдарда Москваже ийи удаа чорааш келдим. Баштайгы үнүүшкүннүң сорулгазы — тыва эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолдуң дайын үезинде фронтуга кылып чораан хүн демдеглелдерин тывары болгаш тываларның чораан полугунуң, дивизиязының, аъттыг-шериг каттыжыышкынының командирлеринге ужуражыры. Сөөлгү катап Москва чорааш, эки турачы тыва танкистер дугайында документилер чыып алгаш келдим.
1945 чылдың баштайгы чартыында капитан Кечил-оол Ада-чурттуң Улуг дайынындан чедип келгеш, фронтуга бижээн хүн демдеглелдерин бодунуң штаб-биле харылзаачызы чораан Седен-оолга, сонуургап номчузун дээш, берип каан. Хүн демдеглелдерин номчааш, дедир эгидип бээр деп турда, 1945 чылдың июнь айның 10-да капитан Кечил-оол өлген. Ооң ужурундан эки турачы Седен-оол ол документини, Москваже өөренип чоруурда, ап алгаш чоруй барган. Чер чоруур апаргаш, ону Москва хоорайда бир таныжының бажыңынга каапкаш барган. Ол олчаан капитан Кечил-оолдуң хүн демдеглелдери уттундурган.
1968 чылда чеде бергеш, эки турачы Седен-оол-биле ол документилерни дилеп эгеледивис. Демги таныжының чурттап олурган бажыңынга келиривиске, ол эрткен чылын чаа чок апарган болду. Ооң кадайы “Оглувус ап алган чадавас” деп биске чугаалады. Ынчаар орта, оларның оглунуң бажыңын дилеп эгеледивис. Дүъш дыка ажа бергенде, ооң бажыңынга чеде бээривиске, ол дачазынче чоруй барган болду. Даарта аңаа баар дишкеш, “Останкино” деп аалчылар бажыңынга хонуп алыр деп дугуруштувус.
Эртенинде чеде бээривиске, бисти 30 хар чаа ажып чоруур инженер кижи чылыы-биле уткуп алды.
– Аныяк-чалыы чорааш, шынап-ла, ужудукчу болур күзелдиг чораан кижи мен. Ынчангаш силерниң мээң ачамның бажыңынга арттырып каан самолеттар дугайында номнарыңарны дыка сонуургап турдум. Ол номнарның аразынга мээң билбес дылымга бижип каан кыдырааш чораанын сактыр-дыр мен. Ынчап чоруй ол кыдырааштың меңээ ажыы-даа, дузазы-даа чок апаарга, үндүр октапкан мен. Капитан Кечил-оолдуң хүн демдеглелдери деп дилеп чорууруңар кыдырааш ол болгу дег-дир – деп, инженер биске чугаалады.
Истекчи кижиниң ажылы даңгаар тывыштан бүткен деп бодаар болза, орта шын эвес. Шак ынчаар мээң Москва хоорайга эрттирген ийи хүнүм көңгүс халас эрткен. Ооң эртенинде эки турачы чораан Седен-оол Калинин хоорайже чана берген. Москва хоорайда чурттап олурар чогаалчы Михаил Вершининниң адрезин билип алгаш, найысылалдың Котельническая эрик кыдыында турар чээрби ажыг каът бажыңга чеде бердим.
– Тывадан келген Оюн Кодур-оол деп кижи мен – деп, чогаалчыга бараалгадым.
– 20 ажыг чылдар дургузунда мээң бажыңымның эжиин чаңгыс-даа тыва кижи ажыдып көрбээн чүве. Силерниң мээң бажыңымга кирип келгениңер меңээ канчаар-даа аажок улуг өөрүшкү-дүр.
Чогаалчым бир кирип келгеш, меңээ айтырыг салды:
– Тыва эки турачыларның дугайында материал ССРЭ- ниң төп солунунга каш чылдың каш айында үнүп келчик? Ону билир сен бе?
– Ону кайын билир ийик мен – дигеш, бажым чайып кагдым.
– Ада-чурттуң Улуг дайыны безин төнмээнде, частың бир айының сөөлгү хүнүнде “Труд” солунга мээң тыва эки турачылар дугайында бижээн улуг материалым үнген чүве. Ам сактып олурарымга, 1944 чылдың май айы ышкаш-тыр...
Аъштанып-чемненип алганывыстың соонда, Михаил Максимович бодунуң архивинден чуруктар уштуп келди. Көрүп олурарымга, тыва эки турачыларны Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында СЭТА-ның корреспондентилериниң тырттырган чуруктары болду.
Үр үениң дургузунда чогаалчының архивинге чытканындан саргарып калган блокнот уштуп эккелгеш:
– Мында эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолдуң болгаш ооң политика талазы-биле оралакчызы улуг лейтенант Байыскылаңның база тыва дайынчыларның фронтунуң мурнуку шугумунга тургаш, меңээ чугаалап турган сөстери бижиттинген. Бо-ла блокноттуң төнчүзүнде ам Чехословак Совет Социалистиг Республиканың президентизи Людвик Свободаның меңээ чугаалап турган сөстери бар. Ынчан аңаа ооң кадайын болгаш бичии уруун чедирип чордум – деп, ол чугаалады.
Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында тыва эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолга Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыр кылдыр документилер киирген. Ооң соонда чүү болганы олчаан ис чок барган. Чогаалчы Михаил Вершининден бо талазы-биле чогумчалыг сүмелер алдым.
– Аъттыг-шериг каттыжыышкынының командириниң оралакчызы, ооң соонда боду командир апарган генерал Куц мында болгай. 31-ги гвардейжи аъттыг-шериг полугунуң командири Ефим Абрамович Попов Кемерово хоорайда чурттап олурар. Силерниң мырыңай чоогуңарда. Бо ийи командир Кечил-оолду Совет Эвилелиниң Маадыры атка катап киирер ужурлуг улус-тур. А мен бөгүнге чедир капитан Кечил-оол Маадыр деп бодап чоруур болгай мен. Бо херекти ыяап-ла төнчүзүнге чедирер херек. Кечил-оол ёзулуг маадыр херектерни кылып чораан кижи.
Чогаалчының мындыг сүмезин алгаш, генерал Куц-биле телефоннажып алгаш, ооң бажыңынче чоруптум.
Иван Федерович Куц назы-хары дөгүй берген, узунзумаар, кырлаң думчуктуг, ам-даа мөге-шыырак хевээр кижи болду.
– Эки херек бүдүрүп турар-дыр силер, капитан Кечил- оолду Совет Эвилелиниң Маадыры атка киирген, 13-кү армияның шериг чөвүлелинче чоокта чаа чок апарган генерал-лейтенант Соколов-биле кады киирген бис. Чехословакияга чоруп тургаш: “Маадыр атка киирген материалывыс чүү болду?” – деп айтырарымга, “Кечил-оол Совет Эвилелиниң Маадыры ылап-ла болур” диди. Дайын соонда бижээн материалдарынга тыва эки турачыларның командири капитан Кечил-оол — Совет Эвилелиниң Маадыры деп бижип турар кижи. Ол материалды киирип турувуста, 2-ги Украин фронтузунуң шериглериниң командылакчызы эш Ватутин саттыныкчыларга өлүрткен, ооң орнунга эш Жуков кирди. Камгалал министерствозунуң архивинден ол документ тывылбайн турар болза, ол үеде өскээр сайгарлып чоруй барган чадавас...
Иван Федорович бо сөстерни чугаалааш, боданы берди.
– Ам мынчаар-дыр. Чанып бар чыда, Кемерово хоорайга доктаагаш, Ефим Абрамовичиге ужураш – деп, ол хенертен сүмеледи.
– 31-ги полктуң командири чораан эш Поповка черле ужуражыр планныг мен – дидим.
– Эки-дир. Ужурашкаш, Кечил-оолду Маадыр атка киирген чагаадан бижээш, менче чорудувут деп дамчыдар силер. Ат салып бээр мен. Аарывайн турар болза, маңаа келгеш, эш Гречкога ол боду ужурашкан болза, кончуг эки ийик. Маршал биле Попов шаанда Ортаакы Азияга басмачыларны сүрүп халдып тургаш, кончуг өңнүктер турган улус. Эш Гречко ынчан рота командалап турда, Попов взвод командири турду. Че, ол-даа канчаар, чагаадан бижипсин.
– Иван Федорович, Ада-чурттуң Улуг дайынынга чорааныңар дугайында чүнү бижип тур силер? – деп, оон сонуургадым.
– Аңаа ам-даа четпээн мен – дей-дир. – Хамааты дайын үезинде үүлгедип турганымны ам-даа төндүрбедим. Үш номну бижип үндүрдүм, ам-даа төнмээн.
Иван Федорович-биле байырлашкаш, дүъш ажып чорда Москвадан Кемерово чедер дүрген чоруур поезд-биле хаптым. Кел чыда, Михаил Максимович Вершининниң меңээ белекке берген номнарын номчудум.
М. Вершининниң бижээни “Фронту шугумунуң артында даң” деп номунуң 41-ги арнында тываларның чораан 31-ги гвардейжи аъттыг-шериг полугунуң командири Е.А. Поповтуң дугайында мындыг солун одуруглар бар.
“...Дайынчыларның бирээзи Поповка үрелик, ынчалза-даа шимчеп чоруур немец чиик машинаны эккеп берген. Попов машинаны шенеп көргеш, чанынга бодунуң политика талазы-биле оралакчызы Блинковту олуртуп алгаш, эскадроннарже хапкан. Биче када боданы бергеш, Попов өске орук-биле хап олурарын эскербейн барган.
– Доктаадыңар! Мурнувуста дайзыннар-дыр! – деп, Блинков Поповту эктинден тыртыпкан.
– Олур! – деп, Попов оралакчызынга дужааган. – Дедирленип болбас! Адып эгелей бээр! Шенеп көрээл, чүвени канчап билир...
Ол сөстер-биле Попов машинаны улам дүргедетпишаан, немецтерниң аразынче хап кирип келген. Немецтер боолаваан. Боттарының улузу кылдыр таныпкан эвес бе? Ынчалза-даа Поповка боданыр чай турбаан. Машиназын доктааткаш, Попов аңаа турган немец солдаттардан айтырган:
– Кым орустап билирил?
Үш кижи чоокшулап келген.
– Удурланыышкын кандыг-даа үре-түңнел чок болур, бүгү талалардан бүзээлеттирген силер. Дүжүп бээриниң негелдези мындыг: бүгү боо-чепсекти маңаа чыып салыр. Дүжүп бергеннерни башкарар кижини томуйлаар. Ооң соонда мээң айыткан уум-биле бүрүткээр черге баар силер. А ооң соонда – чанар. Бо-ла – деп, Попов хелемечилерге дамчыткан. Каш минута эрткенде, немец солдаттар болгаш офицерлер боо-чепсээн бөле октапкаш, 200–200 кылдыр чыскаалыпкан.
Ол-ла үеде Попов болгаш ооң оралакчызы Блинков немецтерниң туружунче киргеш, өлүрткен деп чугаа полкка тарай берген. Удатпаанда Попов биле Блинков полкка ийи муң беш чүс туттурган немецтерни эккээрге, эш-өөрүнүң амыраанын чүү дээр!”
Бо сөстерни бижээн М. Вершинин Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында улуг хемчээлдиг роман бижип турар болгаш, эрткен дайынның төөгүзүн кончуг эки билир.
– Бо болза дайынның төөгүзүнде ховар таварылга-дыр. Ынчан Попов, шынап-ла, маадырлыг чорукту кылган – деп, Михаил Максимовичиниң чугаалаан сөстерин сагындым.
Кемерово хоорайга чедип келгеш, дораан-на Киров кудумчузун дилеп эгеледим. Ефим Абрамович ында. Ынчан суббота чүве. Дүне чаш хар чаапкан, ам ол эрип, асфальтылыг кудумчуларны безин малгашталдырган. Чогуур бажыңның ийиги каъдынче үне бергеш, кноп-каны базып-ла дүжүрдүм. Бежен хире харлыг херээжен кижи бакылап келди.
– Ефим Абрамович мында чурттап турар бе?
– Ийе-ийе, кирип моорлаңар.
Таныжып алдывыс. Ольга Александровна дилеп чораан командиримниң кадайы болду.
– Ефим Абрамович кайда боор?
– Демги ашак кыраан тудум бажыңынга олурбастаан ийин – деп, Ольга Александровна чугаалай-дыр. – Бүгү улус, кижилер ышкаш, дыштаныр хүннерде бажыңынга олурар боор-дур. А Ефим Абрамович ажылдаар черинче чорупту, ону кым-даа кыйгыртпаан, кым-даа негевээн, боду-ла ынаар маңнапкан.
Хөөрежип, чурук-хөрүк көрүп олурувуста, “ашак” бо кирип келди. Аныяксыы кончуг боорга, баштай чүү-ле кижи ирги бо деп бодадым.
Кадайы:
– Ефим Абрамович, сеңээ ырактан аалчы келген-дир, Куц, Вершинин суглардан байыр база чедирип кел- ген – дээрге, ам-на мээң дилеп чораан кижим бо-дур деп бодай бердим.
Чолдаксымаар, мөге-шыырак боттуг, аныяк-чалыы оолдар ышкаш, төгерик бөрт кедип алган, тонунуң өөктери чежик кижи идик-хевин уштуп эгеледи.
Таныжып ал-ла:
– Кечил-оол, Байыскылаң, Сынаа суглар кандыг чурттап олурар? – деп, Ефим Абрамович айтырды. Айтырыглар-биле куттулуп-ла тур. Ооң бодунуң чугаа-соодун дыңнаар дээш, айтырыгларга кыска, тода харыылап олурдум.
Орай кежээге чедир хөөрештивис. Ооң чугаазын көзүлдүр-ле саазынга бижий бээр болза, тыртыла бээр эвеспе оң деп бодап алгаш, билбээчеңнеп олурбушаан, Ефим Абрамовичиниң намдарының кол-кол черлерин бүдүү демдеглеп алдым.
Ефим Абрамович 1907 чылдың январь 15-те Украинага төрүттүнген. Он беш харлыг тургаш ажылдап эгелээн.
– 1921 чылдың март 3-те комсомолга киргенимни – ол бүгү чүгле дүүн чаа болган чүве ышкаш, эки сактыр-дыр мен. Ынчан мени “Чүге комсомол кежигүнү болуксаар сен?” деп айтырган чүве. “Холга боону туткаш, социалистиг Төрээн чуртту ооң дайзыннарындан камгалаксап тур мен” – дидим. Мени комсомолга дораан хүлээп алган. Ынчан мээң Иван Мартынюк дээр эжим оол турган. Кончуг-ла бердинген комсомолчу кижи. Комсомол хуралы болур дээрге, 15 километр ырак черден ында-мында чызылаткан дээрбечилерден-даа кортпайн, бастырып кээр кижи – деп, Ефим Абрамович сактып чугаалады.
Дараазында чылдарда Попов слесарь-инструментальщик-даа, кара ажылчын-даа болуп ажылдап чораан. 1925 чылда ол пионер, комсомол ажылынга киргеш, бир чыл болганда, ЛКСМУ райкомунуң бирги секретарынга томуйлаткан. Оон база бир чыл эрткенде, Ефим Абрамович партия кежигүнүнге кандидат болуп кирген. 1927 чылда Москва Кремлинде ВЦИК аттыг шериг школазынга кирери-биле келген. Экзаменнерни тудуп шыдавайн баргаш, бир чыл иштинде чепсек мастери болуп ажылдааш, Ефим Абрамович 1928 чылда ол школага кирип ап шыдаан. Школаны чедиишкинниг дооскаш, взвод, эскадрон-даа командылап, чазактың онза даалгазын-даа күүседип келген. 1938 чылда ол В.И. Ленин аттыг академияны дооскан. Ону дооскаш, Попов Кызыл шеригниң разведка эргелелинге-даа, шериг кезектеринге политкилдис начальниги болуп-даа ажылдаан. Дайын эгелээри билек, Попов генерал Аверкинниң аъттыг бөлүүнүң комиссары кылдыр томуйлаткан. А удатпаанда Ефим Абрамович бүгү Крымда партизан шимчээшкининиң комиссары болу берген. Дайын эгелээниниң ийиги чылында Поповту М.В. Фрунзе аттыг академияже өөренири-биле чоруткан. Академияны тергиин эки дооскаш, 6-гы аъттыг-шериг каттыжыышкынынга барган. Аңаа баргаш, 8-ки Морозов аттыг гвардейжи аъттыг-шериг дивизиязының 31-ги полугун хүлээп алган. Ынчан 1943 чылдың август айы турган. Үш-ле ай эрткен, ол полктуң составынга тыва эки турачылар кирген.
– Тыва эскадроннуң мээң полугумга келгени таварылга эвес болган – деп, Ефим Абрамович чугаалады. – Ортаакы Азияга, Моолга ооң мурнунда чоруп турган болгаш, ол нациялар бөлүүнге чаңчыккан турган мен. Тывалар атакаже кирген соонда дедир ээр деп чүве билбес, кайгамчык дидим, чурумнуг улус.
Тыва эскадроннуң дайынчылары чуртунче чаныпкан. Оон каш айлар эрткенде, Ефим Абрамович Попов дивизия командириниң оралакчызы апарган.
Тываларның чораан полугунуң командири үш Кызыл Тук, бир Кызыл Сылдыс, Ада-чурттуң дайынының бирги чергези, Суворов орденнери дээш өске-даа хөй-хөй орден, медальдар-биле шаңнаткан. Дайын соонда Ефим Абрамович командирлеп-даа, институтка башкылап-даа чораан. Амгы үеде ол пенсияже үнер назыны эртсе-даа, Кемерово хоорайның № 2 тудуг-механизация трезинде участок начальниги болуп ажылдап турар.
Ефим Абрамович-биле ийиги хүннүң кежээзинде байырлаштывыс. “Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан дээрзинге улам бүзүредим” деп каан эгелиг чагааны СЭКП Тыва обкомунга чедирери-биле меңээ сунду.
– Тываның чону, тыва эки турачылар силерни чылыы- биле уткуп алыр, Ефим Абрамович, аалдап келиңер! – дээш, Кемеровонуң аэропортунче хаптым.
ЭПИЛОГ
Бир эвес менден “Бо номну бижиирде, кайы эге силерниң эң хөй үеңерни эжелээнил?” деп айтырар болза, боданмайн-даа, “Ада-чурттуң Улуг дайынынга чораан тываларның ат-сывын тодарадып тывары” деп харыылаар мен. Ол шын. Чүге дээрге ону тодарадыры нарын болгаш берге. Архив документилери болгаш ам бистиң аравыста чурттап чоруур эки турачыларның сактыышкыннары – идегелдиг өңнүктер, ынчалза-даа боларның кайызы-даа дайынга чораан тываларның санын тодарадып шыдавас болган.
Ооң кадында менде мындыг бир документ база бар болгай.
“Эргим Кодур-оол Тарымаевич!
Силерге дузалаарын аажок күзээр-дир мен, ынчалза-даа үе мээң бажымдан чамдык фактыларны үндүр хадып каапкан-дыр. Сактыр чүүлдеримни силерге бараалгаттым.
Силерниң чаңгыс чер чурттууңарның ат-бажын уткан-дыр мен, бистиң кезээвиске ону Павел деп адап турган чүве. Ооң фамилиязы чаңгыс сөстен эвес, ийиден бүткенин мөлдүк-калдык сактыр-дыр мен”.
Бо чагааны бижип турар кижи — Александр Михайлович Белов. Ол боду Марий АССР-ниң Звенигово суурунда чурттап, район солунунда ажылдап турар. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи.
Чагаалажып эгелээнивистиң ужуру мындыг чүве. 1968 чылда Москваже база-ла эки турачыларымны истеп чорааш, аңаа литераторларның дээди курстарынга өөренип турган тыва шүлүкчү Олег Өдербеевич Сувакпитке ужураштым.
– Бир тыва эки турачының дайын шөлүнге өлгенин суглуг караа-биле көрген кижи тып алдым, адрезин бээйн, алыр сен бе? – деп, Олег Өдербеевич мындыг.
Амыраанымдан Олег Өдербеевичиниң өрээлинге суг кудуп ижип олурган графинимни буза дүжүрүп ал частым.
– Албайн канчаар!
Ол кижиниң адрезин бижий тыртып алгаш, ол-ла хүн Марий АССР-же чагаа чоруттум. Москвадан чанып келиримге, харыызы мени манап чыдар болду. “Павел, 1944 чылдың чайынында Витебск хоорайны хостап турувуста, маадырлыы-биле өлген. Ол ылап тыва кижи деп чүвени ыяк билир мен. Бистиң командиривис майор Будник улустарның найыралының дугайында илеткел кылып турда, “Бистиң аравыста орустар, украиннер, белорустар, узбектер, таджиктер, татарлар бар болгаш үш казах, ийи бурят, бир тыва сөөк дайынчылар бар” деп турганын черле утпас мен.
Павел деп тыва кижи кымыл? Бо айтырыгга харыы ам-даа тывылбаан. Александр Михайловичиниң чораан кезээниң дугаарын билип алгаш, 1969 чылдың октябрь айда Москва чорааш, 39-ку танк бригадазының документилерин үш хүн дургузунда чазарлааш, тыва кижи ады тыппадым. А.М. Белов-биле база катап харылзашкаш, “Силерниц кезээңерге тыва кижи чорбаан чүве-дир” деп бижииримге, 39-ку анаа танк бригадазы эвес, 39-ку гвардейжи танк бригадазының документилерин көөр ужурлуг турган болдум.
Черле ынчаш, тыва эки турачыларның дайынчы төөгүзүнде бодунуң истекчилерин манап турар айтырыглар кайы көвей. Чижеглеп ап көөрге, Ээрбек чурттуг Оюн Сенгииниң дугайы. Шавар халдаашкын үезинде Оюн Сенгиини 29-ку гвардейжи аъттыг-шериг полугунга берген. Аңаа баргаш, ол орус дылды кошкак билир турза-даа, ёзулуг маадырлыг чорукту кылган. Ол дээш полктуң командири подполковник Симбуховский Оюн Сенгиини Ленин ордени-биле шаңнаар кылдыр 8-ки дивизияның командылал черинге бижик киирген.
1944 чылдың чазынында тыва эки турачыларның кол составы-биле чанып кел чыда, поезд Днепр хемниң кыдыын орта доктаай бээр аразында, суг узуп алыр дээш чоруптарга, поездизи ону манавайн хапкан болган. Оюн Сенгии чыдып калган. Ол олчаан маадырлыг чорук кылган эки турачы Тывазынче ээп келбээн.
Ол канчап барганыл?
Ковров хоорайга артып калган эки турачыларның бежи немец-фашистиг эжелекчилер-биле тулчуп кирген болгай. Оларның салымы кандыг болганыл?
Ынчангаш Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан фронтучуларның дайынчы намдарында билдинмес айтырыглар ам-даа арбын болган ужурунда, оларның дугайында документалдыг тоожумну төнген деп санап шыдавас-тыр мен.
1965–1969 чч., Кызыл — Москва — Ровно — Кызыл.
Оюн КОДУР-ООЛ.
“Шын” солуннуң редакциязының мурнундан
Оюн Кодур-оол “Эки турачылар мурнуку шугумда” деп барымдаалыг тоожузун “Ынчангаш Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан фронтучуларның дайынчы намдарында билдинмес айтырыглар ам-даа арбын болган ужурунда, оларның дугайында документалдыг тоожумну төнген деп санап шыдавас-тыр мен” деп домак-биле дооскан.
1970 чылда “Тыва эки турачылар мурнуку одуругда” номну үндүрерин ол шагның күрүне эрге-чагыргазы хоругдаваан болза, Оюн Кодур-оол тыва эки турачыларның дайынчы оруунуң, эрес-маадырлыг чоруунуң, дайын соонда амыдырал-чуртталгазын улаштыр шинчилээр турганы чугаажок. Ол үеде тыва эки турачыларның элээн хөйү дириг турган. Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнде даш көжээлерде ат-сывын сиилбип каан эки турачыларның хөй кезииниң дугайында чүү-даа билдинмес – чүгле аттар артып калган.
“Тыва эки турачылар мурнуку одуругда” номнуң сөөлгү эгезинде ады кирген Оюн Сенгии дугайында ол ис чок читкен, 1945 чылда Япония-биле дайынга амы-тынындан чарылган, Маньжурияда ону орнукшуткан деп медээлер турган. ССРЭ-ниң күрүнениң айыыл чок чорук органнары сезинчиг-ле чүүлдү “күрүне чажыды” кылып каар чаңчылы турган. Чогум-на бо чылдагаан-биле Оюн Сенгииниң салым-чолу 2022 чылга чедир билдинмейн турган. ССРЭ-ниң Камгалал яамызының чажыт документилерин ажык болдуруптарга, Оюн Сенгии Чөөн Пруссияга 1944 чылдың октябрь 21-де маадырлыы-биле өлгени билдинген. Тываже чанып ора, поездиден чыдып калгаш, канчап катап фронтуже чоруй барганы амга чедир билдинмес.
Оюн Кодур-оолдуң “Эки турачылар мурнуку шугумда” деп барымдаалыг тоожузун улаштырар кижи тыптыр бе?
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3