Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец фашизмни Совет Эвилелиниң чоннары тиилээниниң байырлалы Тиилелге хүнү Май 9-ту 1947–1965 чылдарда байырлавайн, май 9 ажыл хүнү турганын, амгы үениң аныяк салгалы дыңнааш, аңаа бүзүревес чыгыы. 1965 чылда, Тиилелгениң 20 чыл юбилейинде, май 9-ту дыштанылга хүнү кылдыр чарлап, Москвада Кызыл шөлге улуг парадты эрттирген.
1965 чылга чедир массалыг информация чепсектеринге фронтучулар дугайында нептереңгейи-биле биживейн турган. Ооң бир чылдагаа- ны – ынчан барык кижи бүрүзү дайынның киржикчизи азы тылга эрес-шудургу ажылдап турган. Дайын соонда, 20 чыл эрткенде, улуг назы-харлыг азы аар балыглаткан фронтучулар бо өртемчейден чоруп турары көскү апаарга, Тиилелге хүнүн демдеглеп, солун-сеткүүлдерге, радио-телевидениеге дайынның киржикчилериниң дугайында материалдар хөйү-биле үнүп эгелээн. Бир эвес тыва эки турачылар дугайында чугаалаар болза, ынчан оларның дугайында материалдар парлалгага эвээш үнүп, оларның маадырлыг чоруунга Тывага тураскаал хамаанчок, кудумчуну безин адаваан.
Тиилелгениң 20 чылында парад, фронтучулар дугайында материалдар
төп солун-сеткүүлдерге арбын үнүп эгелээни-биле-даа чадавас, 1967 чылда аныяк журналист Кодур-оол Оюн тыва эки турачыларның дайынчы оруунуң дугайында номну бижиир деп шиитпирлээн. Тыва эки турачыларның маадырлыг чоруун, оларның ат-алдарын мөңгежидер дээш, Тыва биле ол шагдагы совет Украина аразынга харылзааларны баштай эгелээн кижи Кодур-оол Оюн деп чугаалап болур. Номга материалдар чыып, ырак-узак черлер чедип, аңаа чарыгдалдарга бодунуң акша-хөреңгизин ол үндүрүп турган деп Кодур-оол Оюннуң төрелдери чугаалап турган. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың дайынчы оруун истеп Москва, Подольск, Кемерово хоорайлар, Украина дээш өске-даа черлерге барып, чорук-херек бүдүреринге херек акша-төгерикти ол боду дилеп тып турганының херечизи база бар. ССРЭ-ниң Камгалал яамызының Подольск хоорайда архивинде тыва эки турачылар дугайында материалдар-биле таныжып алырынга дузалап, 200 рубль акшаны үндүрүп бээриниң дугайында ынчан Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң даргазының оралакчызы албан-дужаалга ажылдап турган Х.А. Анчимаа дарганың адынга ооң дилег билдириишкининиң бир хоолгазы Кодур-оол Оюннуң хууда архивинде артып калган. Ук билдириишкинни улуг албан-дужаалдыг даргага ол киирген бе азы киирбээн бе, дузаны алган азы албаан бе дээрзи билдинмес, чүге дээрге аңаа харыы саазыннар журналистиң хууда архивинде чок.
Тыва эки турачылар дугайында ном бижиир дээш, 1967 чылдың август айда Кодур-оол Оюн Украина чедип, тыва эки турачылар-биле кады дайылдажып чораан Иван Тимофеевич Кузнецов, тываларны поездиге олурткаш, төрээн чуртунче фронтудан үдеп каан Николай Мелентьевич Клименко дээш өске-даа фронтучулар-биле таныжып алган. Олар тыва журналисти ооң чаңгыс чер чурттугларының тулчуп турганы черлерге чедирип, эки турачыларның канчаар эрес-дидим дайылдажып чораанын төөгүп бергеннер.
Тыва эки турачы дайынчыларның боттары-биле база журналист ужуражып, оларның сактыышкыннарын дыңнап, бижип алган. «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номда кирген материалдар шупту бадыткалдыг документилер.
Эки турачыларның хосташкан хоорай, суурларынга Кодур-оол Оюн чорааш, оларның маадырлыг херээнге тураскааткан булуңнарны Деражно, Сурмич суурларның, Ровно хоорайның алды болгаш тос дугаар школаларында дерээнин, тулчуушкуннарга амы-тынындан чарылган дайынчыларның хөөрлерин арыг-силиг ажаап-тежээп турарын көрген. Ынчангаш тыва эки турачыларның маадырлыг чоруун, дайынчы ат-алдарын оларның боттарының-на төрээн чурту Тывада шоолуг-ла үнелевейн турары аныяк журналисти ынчан аажок хөлзеди берген. Тыва эки турачылар дугайында материалдарны ол бижип, оларны республика болгаш оон дашкаар-даа черлерниң солун-сеткүүлдеринге парладып турган. Чижээлээрге, «Шын» солуннуң 1967 чылдың июнь 3-те үндүрүлгезинге парлатканы «Оларга мөңге тураскаалды тургузар» деп чүүлүнге «…Кечил-оолдуң Кызылда хөөрүнүң кыры-биле машина маңнап эртер чыгаан. Ровно хоорайда Тыва эки турачылар кудумчузу бар. А бистиң найысылалывыста тураскаал байтык, оларның оода бирээзиниң адын эдилээн кудумчу безин чок» – деп, Кодур-оол Оюн хомудап бижээн.
Ооң мындыг уткалыг чидиг материалдары тус чер эрге-чагырга органнарының ынчангы удуртукчуларының сагыш-сеткилинге таарышпаан. Ынчангаш аныяк журналист оларның талазындан бүдүү кызагдаашкыннарга-даа таваржып турган. Кодур-оол Оюннуң бижээни «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номну 1970 чылда республика типографиязынга парлап доозуп, ону тарадырынга Тываның ном үндүрер чери белеткей берген. Ном чырыкче үнериниң дугайында билир кижилер, эң ылаңгыя ону четтикпейн манап турган тыва эки турачыларның холунга кирбээн – номну тарадырын хораан. Бо ном 1970 чылдан 1990 чылга чедир, 20 чыл иштинде республика типографиязынга шыгжагга чыткан. Ном эң баштай республиканың эң улуг ном саңы А.С. Пушкин аттыг библиотеканың фондузунга 1990 чылдың декабрь айда кирген.
Сөөлгү үеде массалыг информация чепсектеринге тыва эки турачылар дугайында ол азы бо кижи баштай бижээн дээн уткалыг материалдар көстүп кээр апарган. Херек кырында баштай бижээн кижи журналист Кодур-оол Оюн болдур ийин. Ооң «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп ному-даа, авторнуң барык-ла маадырлыг чоруу чогуур үнелелди бо үеге чедир албаан.
Тыва эки турачыларның амгы салгалы Украинада тускай шериг операцияга киржип, өгбелериниң дайынчы оруу-биле чоруп турда, журналист Кодур-оол Оюннуң бижээни «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номнуң шериг-патриотчу ужур-дузазы улам улгатканы чугаажок.
Утка-шынар, уран-чечен талазы-биле тыва эки турачылар дугайында «Эки турачылар мурнуку шугумда» деп номдан артык ном чок.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, журналист.
«Шын» №34 2024 чылдың май 8
