Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Эки турачылар мурнуку шугумда

2 февраля 2025
12

(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)

Хайыракан суур

1944 чылдың апрель айда үнген “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарны коптарып олургаш, Адамчевский биле Сувактың бижээн материалдарында (ол солуннарның ийилдирзинде) мындыг домакты номчудум: “Тыва эки турачы отрядтың командири капитан Кечил-оолду Совет Эвилелиниң Маадыры атка киирген”. Ооң соонда ол-ла домакты СЭКП Тыва обкомунуң партия архивинде кадагалаттынып чыдар 31-ги аъттыг-шериг полугунуң болгаш Морозов аттыг 8-ки гвардейжи дивизияның командириниң чагааларындан база номчудум. 1965 чылда “Уттундурбас чылдар” деп номну белеткеп тургаш, номнуң редколлегиязы ол чагааларны парлаарда, Кечил-оолду Совет Эвилелиниң Маадыры деп атка киирген дугайында домакты казып октапкан болду.

Капитан Кечил-оолдуң дугайында бижиттинген материал кайда-даа чок болурга, ооң дугайын бодум бижип үндүрер деп шиитпирлеп алдым. Ынчангаш 1966 чылдың күскээр кыжынында Улуг-Хем районнуң Хайыракан суурунга хап келдим. Тыва эки турачы отрядтың командириниң өскен чери бо-ла болгай.

“Улуг-Хая” совхозтуң бо салбырынга келгеш, бир дугаарында Кечил-оолдуң кады төрээн угбазы, 1939 чылдан бээр нам кежигүнү Чыргал Балдаңовна Түлүшке ужураштым.

– Кечил-оол бо-ла районнуң Хендергеге төрүттүнген кижи. 1914 чылда. дайынче тываларны баштап кирерде, чүгле 29 харлыг турган. Ол бичии турда-ла, Хайыракан тараа-быдаалыг чер дишкеш, өөвүс бээр көжүп келген. Кара чажындан тура маңаа өскен оол-ла болгай – деп, Чыргал Балдаңовна сактып чугаалады. – Ооң дугайында кады ойнап өскен эжи Сундуй-оол база эки билир, бажыңы мыя мында. Кечил-оол аттыг кудумчунуң бажында.

Орайга дээр хөөрешкеш, Кечил-оолдуң дуңмазы Шактаржык деп кижи кедээр кыштагда малчыннап турар деп билип алдым.

– Дайындан чедип келгеш, Моолдуң чазааның чалааны ёзугаар, Кечил-оол ынаар база чораан чүве. Оон хөй-ле белектер эккелгеш, ол дуңмазында берипкен. Бо суур адаанда ийи кош терек бар. Моолдуң шериг чериниң белекке берген боозу-биле кара адарга, ол теректи өдүп турар чүве чораан. Бир чылын барып көөрүмге, теректиң сорбузу хевээр чорбадыве.

Кечил-оолга хамаарышкан этти Тываның музейинге делгептер болза, тергиин болур ийик кылдыр бодааш, салбырның удуртукчузу Начын-оол Балчый-оолович Доңгактан аът ачылап мунуп алгаш, кедээр хап үнүптүм.

Сагыш ышкаш чүве кайда боор, дүн ортузунга чедир азып-азып, суурже сырбая доңа берген ээп келдим. Келген дораан Сундуй-оол Лопсаңович Түлүштүң бажыңынга баргаш, даң аткыже хөөрештивис. Кечил-оолдуң дөргүл-төрелдери, таныш-көрүштери болгаш дайынчы эш-өөрү-биле чугааның соонда, мээң мурнумга мындыг амыдырал чуруттунуп келген...

Балдаң ашактың улуг оглу чиде берген деп чугаа Улуг- Хем районнуң Хайыраканга ша-даа четпээнде тарай берген. Оон бээр беш-алды хона берген.

Сөөлгү үеде Кечил-оол тыва бижикке өөренип алгаш, сумунуң улузун өөредип халып турган кижи болгай.

Азы ол чарык кеже бергени ол бе? Мооң мурнунда Эъжим хүрээзинде бир лама кижиниң дузазы-биле моол бижикке өөренип турган кестирген чүве. Ам Тыва чурту боду бижиктиг апарганда, ооң херээ чүү боор. Боду база ынча деп турганыгай.

Чок, Кечил-оол ол чарык кежер барымдаа чок. Сөөлгү катап оон ээп келирде, хувискаалчы салуучуттарга болчур дээш, хүрээниң хуурактары-биле салба тутчуп алган келбеди бе.

– Акың кайыл? Дуңмаң кайыл? – деп, Шактар биле Чыргалдан Балдаң ашак чеже-даа катап айтырган.

– Таң ыйнаан, билбес бис.

Кечил-оолдуң читкенинге авазы кымдан артык хараадаан. Ооң мурнунда божаан үш уруглары янзы-бүрү аарыглардан чок апарган болгай. Он беш харга чедир өзүп келген оглу база-ла оларның соон истээри ол чоор бе?..

Тояанчы деп атка четтиге каапкан Кечил-оолдуң сураа он шаа хонганда билдине берген: ол хар-назызын улгаттыргаш, революстуг шеригде барган болган.

– Көөрүмге-ле, шеригден халашкан оолдар-биле кады маңнап турар кижи болду. Чамдыкта мени чааскаандырымны ходуйтур тургузуп алгаш, аай-дедир командылааш туруптар деп, ооң эжи Сундуй-оолдуң сактып чугаалаанышын болган.

Дурт-сыны кыска, ырбыска оол шеригже тенип чоруй баар деп кым бодаан боор.

– Бир-тээ шеригзирээн оол болза – албанын эрттирип алыр бооп-тур ийин – деп, Балдаң ашак Кечил-оолдуң авазы-биле чугааны түңнээн.

Кечил-оолдуң шеригже дургуннап чораанындан бээр ийи чыл эрте берген. Дургун сураг барган.

– Оглувус шериг-шуруг дээш будула берип-тир — деп, Кечил-оолдуң авазы бир эртен чугаалап эгелээн. – Барып сүрүп эккел, ашак.

Балдаң ашак Элегес-Аксында таныжының өөнге хонгаш, Кызыл хоорайга он бир шак чедип турда халдып келген. Делгем Ленин кудумчузун куду эмге тикчок шериг чыскаалып алган кел чораан. Ашак чоржаң доруг аъдындан-даа дүшпейн өрү алзы хаккаш чорупкан. Бистиң оглувус хамык шеригниң соонда кылаштап кел чор боор оң деп бодааш, ол ынчангаш: шеригниң дүрүмү ёзугаар чыскаалдың бажынга чүгле узун улус чоруур, өскелери – соонга чоруур.

– Кайы калгып бар чорууруң ол? – дизе-ле, Хайыракан чурттуг Сүүр-оол болган.

– Демги кончуг тояанчыны сураглап чоруурум ол-дур ийин...

Чоржаң доруг аът амырай берген: ашактың тепсенири ам-на соксаар.

– Чыдып калган деп чүвезин аа, бо ашактың – дигеш, Сүүр-оол бажын чайгаан. – Барып-барып ол хире кайгал оглун кижи чыскаалдың төнчүзүнден дилээр боор бе. Бо шеригниң бажынче хак! Оглуң шупту кижилерниң бажында ак хоолай үрүп чорбадыве.

– Ол чүү ындыг ак хоолай боор?

– Чыдып калган дээним-не шын-дыр ийин... Ак хоолай дээрге турбаа деп чүве-дир, а турбаа дээрге хөгжүм-дүр. Сээң оглуңнуң ол ак хоолайы чокта шериг шимчей албас апаар чоор.

Ынча дигеш, Сүүр-оол иштинде “Оглу ол хире шыырак хирезинде, бо ашактың шала мугулай деп чүвезин аар” деп бодап каан.

Аай-дедир хаккыланып, тепсенип чорааш, Балдаң ашак чыскаалган шеригниң бажынга келген. Ол хамык чоннуң мурнунда чораан үш ак аъттыг кижини эскерип каан. Оглу чылан ышкаш ак хоолайны сыдымгылаштыр эгин ажыр каап алган чортуп олурган. Кечил-оолдуң мунуп чораан бедик ак аъдынга бодунуң Чоржаң-Доруун дөмейлээрге, элчиген ооң сагыжынга кирген.

Шериг доктаай бээр орта, Балдаң ашак оглунуң чанынга чортуп чедип келген.

– Аваң сүрүп кел дээрге, чор мен, аал.

Кечил-оолдуң амырааны-даа хөлчок. Ачазының сөглээн сөстерин кулак кыйыы-биле эрттирипкеш, хөгжүм взводу- нуң командири С.Г. Коровинге чугаалаан:

– Семен Григорьевич, это мой отец.

Балдаң ашак доп-дораан старшина М.М. Мунзуктан дуза дилээн:

– Чүү деп тур бо оол, дарга?

Адашкылар чүгле кежээ сагыжынга киир хөөрешкен.

– Сүрүп кел дээрге, кайын боор, ачай. Ам удавас соңгаар өөренип чоруур деп тур мен.

– Ынчалдыр будалып чоруй баарыңга болур бе, оглум. Аваң сени дээш меңээ дыш бербестээн – деп, ол оглунга чугаалаан. – Өөренир дээн болза, эки-ле чүве-дир харын. Мен чүү дээр ийик мен, аваң кончуг-дур...

Кежээ ССРЭ хамаатыларының Культура бажыңынга шеригниң улуг оюну болур дээн. Ынчангаш Кечил-оол ачазын ынаар чалаан.

Кызыл кедээзинде шыкка багай аъдын өртеп кааш, ашак кежээ концертче чорупкан. Чалалга езугаар келген болгаш, одуругга бир дарга кижиниң чанынга олурупкан. Бир көөр дээрге, оглу ийи селеме ызыртып алган, көжеге баарында бо танцылаан турган. Буттарын караңнатпышаан, көжеге артынче хандыр кире бээрге, оюннуң удуртукчузу чарлаан:

– “Лезгинка” деп кавказ танцы. Ревшеригниң хөгжүм взводунуң старшиназы Кечил-оол күүседип тур.

Хөгжүм дүргедээн тудум, Кечил-оолдуң шимченгири дам бар чыткан. Буттарын олуй-солуй салып, холдарын хөрээниң дужунга деңнештир тудуп турда көөрге, даглыг чурттуң эзири-ле!

– Сээң бо оглуң каяа төрүттүнген кижил: Кавказ дагларының баарынга бе, Хайыраканның баарынга бе? – деп, Балдаң ашактың чанынга олурган дарга кижи оон айтырган.

Чүвениң ужурун орта билбээн ашак:

– Харын кандаай чүве ирги – дей тыртып каан.

Даартазында Балдаң ашак чаныпкан. А удатпаанда Кечил-оол, Ханды-Сүрүң, Бүрзекей суглар-биле кады Тамбов хоорайда Бирги аъттыг-шериг аттыг кавалерия училищезинче өөренип чорупкан. Ынчан 1935 чылдың сөөлгү айлары турган.

Тамбов училищезинге өөренип турган чылдары Кечил-оолдуң чуртталгазындан эң уттундурбас чылдар болган. Маңаа Моол Арат Республиканың болгаш өске-даа чурттарның дайынчылары кээп өөренип турган. Чай дүжерге, Тамбовтуң аъттыг-шериг училищезиниң курсантылары чайгы лагерьлерже көшкеш, Крым, Кавказ ол ынчалдыр аъттыг походтарны кылып турар апарган.

Дайынчы амыдыралдың бергелерин Кечил-оол дидими-биле шыдажып эртип турган. 1936 чылдың төнчүзүнде кончуг эки өөредилгези дээш Тыва Арат Республиканың ССРЭ-де элчини Седип-оол Токпак-оолович Танов Кечил-оолдуң адын бижээн тураскаал шакты аңаа тывыскан.

Чайын Кечил-оол өөрү Бүрзекей, Ханды-Сүрүң олар-биле Цна хемниң кыдыынга селгүүстээринге ынак турган. Бир-ле хүн эштир черниң чанынга ол дээр өңү карактарлыг орус кыска ужурашкан.

– Эй, солдат, бо хемни эштип кежип шыдаар сен бе? – деп, кыс алгырарга, Кечил-оол хая көрнүп келген. Бажының алдын сарыг дүктерин сугга өттүрүп алган 18 хире харлыг уруг ону кочулай аарак бүдүүлээн.

– Эштип билири бистиң хүлээлгевис-ле болгай. А бо хемчигеште чүү боор, холдарым-биле ийи-үш кулажылаар мен. Хупурай бер, дагаа безин кылаштап кеже бээр дамырак ышкажыл бо!

Ольга биле Кечил-оол ынчаар танышкан. Ооң соонда Кечил-оол улуг-хүннүң келирин четтикпейн манаар апарган. Таныжы кыстың ада-иези аажок хүндүлээчел улус болган. Кечил-оолду олар дораан Борис деп адап алган.

1938 чылдың июнь айның 9-та Тамбов хоорайның хамааты байдалдың актызын бижиир черге ийи чурттуң – ССРЭ-ниң болгаш Тыва Арат Республика- ның – төлээлери Ольга Сергеевна биле Кечил-оол Түлүш бот-боттарынга ханы ынакшылын өг-бүле тутканы-биле бадыткаан.

Улуг-хүн келирге-ле, Бүрзекей биле Ханды-Сүрүң: “Кеннивис уругнуң амданныг пирожкилерин барып амзаар-дыр” – дишкеш, Кечил-оолду амыратпас апарган.

Ол-ла чылын Кечил-оолдарның өг-бүлезинге оол төрүттүнген. Аңаа Володя деп ат берген.

– Ол дээрге делегейге аас-кежикти берген кижиниң ады- дыр – деп, Кечил-оол кат-иезинге тайылбырлаан.

Бир чыл эрткенде, Кечил-оол Тамбов училищезин тергиин эки дооскаш, өөрү-биле кады төрээн Тывазынче чанып келген. Кадайы, оглу суглар кезек чурттап олурда, кат-иези кадай база ап четкен.

Тывага келгеш, Кечил-оол ревшеригниң командылал черинге ажылдап турган. Ол-ла үеде шериг литературазын тыва дылче очулдурар ажылга идепкейлиг киришкен.

Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээн. Тыва чуртка дээди шериг эртемниг кадрлар улам негеттинип келген. Ынчангаш Тываның нам болгаш чазаа Кечил-оол, Эртине, Норбу болгаш өскелерни-даа Москвада офицерлерниң дээди школазынга өөренири-биле чоруткан.

Кечил-оол ону база-ла тергиин эки дооскаш, Тывага чедип келирге, чазактың тускай доктаалы ёзугаар фронтуже эки турачы отряд чорудар деп турган. Кечил-оолду ол отрядтың командири кылдыр томуйлаан. Фронтуже чоруурунуң мурнуу чарыында командириниң өг-бүлезинге уруг төрүттүнген. Ону Зоя деп адап алган. Атты ачазы берген.

Ольга Григорьевна республиканың статистика эргелелинге үр чылдарның дургузунда ажылдааш, 1960 чылдарның эгезинде чок апарган. Кечил-оолдарның уруу Зоя дээди эртемни чедип алгаш, Туран хоорайның эмнелгезинге ажылдап чораан, сөөлүнде Москва хоорайга эмнелгеге ажылдап, чурттап чорааш, аарааш чок апарган. Оглу Владимир Борисович Кечил-оол көвей чылдар иштинде республиканың садыг-саарылга шугумунга ажылдап чораан, а сөөлгү чылдарда Республиканың садыг хереглекчилер ниитилел эвилелиниң төп рынок баазазының директорунга ажылдап турган. Ол ам хүндүлүг дыштанылгада, Каа-Хем суурда чурттап чоруур. Бир оолдуг, ол өг-бүлелиг, ажы-төлдүг.

Оюн КОДУР-ООЛ.

“Шын” №3 2024 чылдың январь 30