Россияның Чазааның 2022 чылдың июль 7-ниң шиитпири-биле “Арыг агаар” төлевилелче Кызыл хоорай кирген. Тываның найысылалының агаарын чуртталга бажыңнарының, бүдүрүлгелериниң болгаш албан черлериниң одалга черлериниң ыш болгаш хөөзүнден арыглаар талазы-биле ажылдарны “Арыг агаар” федералдыг төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле чорудар.
Хөмүр-даш одаанындан Кызыл хоорайның агаарының хирленирин эвээжедир талазы-биле кылып чорудар ужурлуг ажылдарны тодаргайлап турарынга хамаарыштыр ажылчын хуралды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг июль 20-де эрттирген. Хуралдың ажылынга сенатор Людмила Нарусова олурушкан.
Кызыл хоорайның одалга черлерин, печкалыг чуртталга бажыңнарын хөмүр-даштан газ болгаш электри энергиязы-биле одаарынче шилчидери үр үениң ажылы, маңаа күжениишкин болгаш шыдамык чорук херек деп, Владислав Ховалыг демдеглээн. Баш бурунгаар белеткел ажылдарының канчаар чоруп турарының дугайында ажыл-агыйжы чугаа Чазактың хуралынга болган.
Найысылалдың агаарын арыглаарының бир аргазы -- электри энергиязы-биле одалгаже шилчидери. Бо талазы-биле кандыг белеткел ажылдарын чоруткан дугайында Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы – одаар чүүл болгаш энергетка сайыды албан-хүлээлгени күүседип турар Мерген Дагба хуралга илеткээн. Кызыл хоорайда болгаш Каа-Хем суурда печка одалгалыг хууда бажыңнарны электрилиг чылыдылгаже чоорту шилчидериниң төлевилелин «Тываэнерго» акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Электрилиг чылыдылгаже печкалыг бажыңнарны шилчидерде, даштыкы болгаш бажыңнар иштинде электри четкилерин септээри, биче станцияларның күчүзүн улгаттырары чугула. Электрилиг чылыдылганың өртээ хууда бажыңнарның ээлеринге аар чүък апарбазын дээш оларга субсидия дузазын көргүзериниң аргаларын ажылдап кылыр ужурлуг.
Печкаларлыг 14 749 хууда бажыңны электрилиг чылыдылгаже шилчидер, 1186 километр узун дурттуг электри четкизин септээр, «Эне-Сай» чаа биче станцияны ажыглалга киирер, “Вавилин” дээш ниити саны 200 хире биче станцияларның дериг-херекселин чаартыр дээш, өске-даа техниктиг ажылдарны чорудар апаар. «Тываэнерго» акционерлиг ниитилелдиң ажылдап кылган төлевилели ёзугаар бо бүгү ажылдарны 5 чыл дургузунда чорудар. Хууда бажыңнарны электри энергиязы-биле чылыдарынче шилчиткени оларның ээлеринге алызы барып, чүү хире чарыгдалдыг боорунга хамаарыштыр санаашкыннарны баш бурунгаар кылган. Бир эвес электри чылыдылгазы дээш субсидия акша дузазын бажыңнарның ээлеринге көргүзер болза, оларның чарыгдалдары хөмүр-даш одаанындан хөй эвес болур ужурлуг.
Кызыл хоорайны, ооң чоогунда оң болгаш солагай талакы дачаларны, Вавилин ээтпээнде чуртталга бажыңнарын, Каа-Хем суурну, Чадаана хоорайны болгаш 12 суурну газтыг одалгаже шилчидери көрдүнген. Аңаа чарыгдалдар база дыка хөй болуру чугаажок. Газты хүлээп алыр, шыгжаар болгаш ажыглалче дамчыдып бээр пунктуларны ол чурттакчылыг черлерге тудар. Оларга газты тускай дериг-херекселдиг машиналар сөөртүп чедирер. А ол машиналарның оруу эки шынарлыг, дең-дески, 1–3-кү чергениң автооруктары болур ужурлуг.
Кызыл хоорайның мэриниң оралакчызы Александр Черноусовтуң хуралга дыңнатканы-биле алырга, печка одалгалыг бажыңнарже газ дамчыдар четкини тударынга ортумак диаметрниң 250 километр, оон бичии диаметрниң 388 километр узун дурттуг хоолайлары херек. Кызыл хоорайга газты хүлээп алыр, шыгжаар болгаш ажыглалче дамчыдып бээр 8 пунктуну тургузар.
Хууда бажыңнар секторунга газ четкизи шөйбейн, хөй квартиралыг бажыңнарны туткаш, оларның ээлерин ынаар киир көжүрүптер санал республиканың Бойдус курлавырларының болгаш Экология яамызының мурнундан кирген. Бо саналда огулуг чүве база-ла бар. Чоннуң “Дөң баары” – деп адай бергени девискээрде Рабочая – Полевая кудумчуларында хөй кезии эрткен 100 чылдың 50–60 чылдарында туттунган эрги хуу бажыңнар. Колдуунда ол бажыңнарның печкалары хоорайны ышталдырып, хөөлендирип турар. Оларны газчыдары алызында барып куруг чарыгдалдар апарып болур. Бир эвес акша-хөреңги тыптыр, “Газпром”, “Россети” акционерлиг ниитилелдер акшаландырыышкынга деткиир чүве болза, 15 бажыңны туткаш, оларның ээлерин көжүрүп киириптер болза, кедилиг болгу дег. “Дөң баары” девискээрни эрги бажыңнардан хостаар, аңаа хөй квартиралыг бажыңнарны тудар сорулганы республиканың болгаш Кызыл хоорайның эрге-чагыргалары илередип турган болгай.
Кызылды электри энергиязы болгаш газ одалгазынче шилчидер талазы-биле хемчеглерни ажылдап кылып тура, электри болгаш газ одалгазынче кайы объектилерни шилчидерин, кандыг объектилерни хөмүр-даш-биле одалгага арттырып каарын чиге тодарадырынче Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг кичээнгейни угландырып, “Арыг агаар” федералдыг төлевилелге киржиринге белеткелде чедир кылыр чүүлдер ам-даа бар-дыр деп демдеглээн.
Тываның Чазааның ажылчын хуралынга видеохарылзаа дамчыштыр киришкен “Газпром” акционерлиг ниитилелдиң төлээзи “Арыг агаар” федералдыг төлевилелге республиканың хереглелдерин тодаргайлаарын дүргедедирин сагындырып, ажыктыг сүмелерни берген.
“Арыг агаар” федералдыг төлевилелге республиканың киржири тус черниң чурттакчы чонга дыка улуг социал ужур-дузалыын сенатор Людмила Нарусова демдеглеп, Кызылдың агаарын арыглаар ажыл шуудаан тудум, нарын айтырыглар улам көвүдээрин айтып, оларны шиитпирлээринге бүгү талалыг деткимчени көргүзерин аазаан.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Чурукту интернет четкизинден алган.