Тожу кожууннуң девискээринде «Туран–Туманная» бедик вольтулуг электри шугумунуң тудуу уламчылап турар. Тудуг ажылы кандыг байдалда чоруп турарын сонуургап четтивис. Амгы үеде дизельдиг генераторлар дузазы-биле чырыдып турар, республиканың чедери берге, ыраккы кожууну удавас доктаамал электрилиг апаар.Ону Ак-Суг даг-болбаазырадылга комбинадының электри шугумунга кожар.
Ниитизи-биле 156 километр узун электри шугумун «Энерготудуг ИТ» КХН тудуп турар. Бо хүннерге чедир ук ажылдың 95 хуузу күүсеттинген. 2025 чылдың төнчүзүнге чедир ажылды доозары планда көрдүнген.
Тудуг бригадазы
Электри шугумунуң тудуунда 180 хире янзы-бүрү мергежилдиглер чаңгыс команда болуп, эптиг-демниг ажылдап турар. Электриктер, каңнакчылар, экскаватор болгаш бульдозер башкарыкчылары дээш кандыг-даа мергежилдиг улус эгин кожа иженип турарлар. Чаңгыс-даа кижи анаа турбас: поварлар кижи бүрүзүн тоттур чемгерер, краннарның операторлары бедигээштер тургузарынга дузалажыр, инженер-техниктиг ажылдакчылар ажылды башкарар, а механиктер болгаш автомеханиктер дериг-херекселдиң үзүктел чок ажылдаарын харыылаар.
Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан чыглып келгеш, үр үе иштинде кады ажылдаан дуржулгалыг кижилерниң командазы ажылдап турар. Саратов, Ленинград, Ярослав, Киров болгаш Новосибирск областарының, Дагестан биле Карелия республикаларының база Казахстанның хамаатылары бо тудугда ажылдап турар. Ажылчын бөлүктүң хөй кезии Тываның чурттакчылары. Оларның аразында Тожудан элээн каш кижи бар.
«Бистиң бо тудуувуска мергежил бүрүзү тускай ужур-уткалыг, кижи бүрүзү чугула» – деп, участоктуң удуртукчузу Александр Ильин демдеглээн.
Оларның түр үеде бажыңы көк, ак болгаш бора вагоннар. Ында чурттаарынга таарымчалыг байдалды тургускан: чемненир чер, офис, чурттаар оран-сава болгаш Wi-Fi безин бар. Чаа чылды олар өскелерден ылгалдыг онзагай кылдыр уткуур: столга аъш-чемни делгепкеш, тус черниң шагы-биле, Москваның шагы-биле, бодунуң төрээн чериниң шагы-биле уткуп байырлаары чаңчыл болу берген.
Сибирьниң чыккылама соогу оларны шылгаан
Александр Ильинниң чугаазы-биле алырга, агаар-бойдустуң кадыг-дошкун байдалдарында 220 киловольтулуг электри шугумунуң тудуу чоруп турар. Тываның агаар-бойдузу кадыг-дошкун болгай, чайын +40°C температурадан кыжын -50°C чедир изиир, соор. Ылаңгыя ыраккы Тожу кожууннуң агаар-бойдузу чыварлыг соок болгаш салгын чок. Доора-Хемниң агаар-бойдус станциязының дыңнатканы-биле алырга, бо чылын январь айда -54°C температура чедир сооп болур.
"Компанияның командазы берге инженерлиг болгаш геологтуг байдалдар-биле демисежир ужурга таварышкан. Бедик вольтулуг шугумнуң девискээри үргүлчү доштуг чыдар, 700-тен 2000 метр чедир бедик даглыг, чедери берге черде турар. Хам-Сыра хемни кежир көвүрүг чок болганындан материалдарны чайын паром-биле, а кыжын дош кыры-биле сөөртүп турар. Ниитизи-биле 37497 тонна ажыг материалдарны сөөрткен» — деп, ол чугаалаан.
Бо ажыл 2021 чылда эгелээн. Үш дугаар чыл Тожунуң кадыр-берт тайгазында тудугжулар ажылдап турар. Баштай олар руда болбаазырадырынга белеткел ажылын чорутканнар: орук дургаар ыяштарны аштап, кырын бульдозерлер-биле дескилээн. Оон аңгыда олар ховулар болгаш даглар таварыштыр тудуг материалдарын база тудугга ажыглаар дериг-херекселдер чедирер оруктарны кылган. «Тус черниң Мерседези» деп адаар машиназы — «Четра ТМ-140» каяа-даа халдыр машина, ооң-биле ажылды кылып шыдаан.
Бичии хемнерни кежир көвүрүглерни база тудуп, арга-арыглар өттүр таарымчалыг оруктарны кылган. 1500 решёткалыг конструкцияларны азы штангаларны тыртып, тургузуп турган. Ол анаа-ла решёткалыг тудуглар эвес, а эң күштүг хат-шуурганны болгаш чер шимчээшкиннерин шыдажып эртиптер кылдыр быжыглаан тускай тудуглар-дыр. Чүге дээрге ол оруктуң бир кезии далай деңнелинден ийи муң хире метр бедикте.
Тожу кожууннуң бо төлевилели бүгү чуртта эң-не берге дээрзин тудугжулар демдеглеп турар. Электри дамчыдар шугумну тудары берге болгаш нарын ажыл-дыр. Агаар-бойдус кадыг-дошкун-даа болза, олар кыштың соогу, чайның изии дивейн, буянныг үүлени күүседип турар. Кылган ажылы кижилерге чылыгны, айыыл чок чорукту болгаш идегелди эккээр деп бүзүрел-биле ажылдап турарлар. Дериг-херекселдиң даажы, ажылчыннарның шимээни тудугжуларның бо хүнде кылган ижи чырыкты, чылыгны бээринге бүзүрелди оттурарынга идегели-дир.
Тываның электри хандырылга талазы-биле комплекстиг планы ажыл-чорудулгада
Федералдыг Чазактың бадылааны регионнуң инвестиция болгаш социал объектилерин электри-биле хандырарының комплекстиг планын Тыва 2023 чылда боттандырып эгелээн. Амыдыралдың шынарынга багай салдарны чедирип, регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге шаптараазын болуп турар электри чедишпес чорукту узуткаар талазы-биле бүгү аргаларны республиканың удуртулгазы ажыглап турар.
Тываны долузу-биле энергия-биле хандырарының комплекстиг планы күш кирген: ооң күүселдези республикага 240 МВт немелде энергияны бээр. Ол инвестиция төлевилелдерин боттандырарынга болгаш регионнуң ниити хөгжүлдезинге эргежок чугула. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның күжениишкиннериниң болгаш федералдыг удуртукчулар-биле ужуражылгаларының ачызында ук ажыл шалыпкын чоруп турар.
«Туран – Туманная» электри четкизиниң тудуун ТР-ниң Баштыңы хайгааралда алган. Ук тудугнуң объектилеринче чаңгыс эвес удаа үнүүшкүннү ол кылган.
Ук тудуг алызы барып Ак-Суг руда-болбаазырадылга комбинадын база эң-не кол чүүл – амгы үеде дизель дузазы-биле чырык ап турар Тожу кожуунну электри-биле хандырар дээрзин сагындыраал.
Тывага энергетика хандырылгазының комплекстиг планы Россияның Чазааның 2021 чылдың декабрьда бадылааны төлевилели болуп турар. Бирги ээлчегде Тожу кожууннуң бо айтырыын шиитпирлеп тура, регионнуң Чазаа өске-даа инвестиция төлевилелдерин республика девискээринге боттандырарын шиитпирлээн. Ооң иштинче Кызыл хоорай база кирип турар. Чурттаар оран-сава тудуунуң хөгжүлдезинге электри четкизи чугула черни ээлеп турар.
Гюзель КУНЗЕТ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
