Ондар СЕГЛЕҢМЕЙ, чогаалчы.
(Төнчүзү. Эгези №44 «Шында»).
– Чок. Дипломум бо-дур – дээш, оозун стол кырынче шывадапкаш, орун кырынга доңгая чыдыпкаш, ишкирнигип ыглай берген.
Вераның авазы дүвүреп, кайгай берген. Ачазы дипломну тудуп алгаш, көрүп тура, арнында өөрүшкү чайнай берген.
– Өөрүшкүден ыглаар деп чүве бо ышкажыл. Дайынның аагын шыдажы-шыдажы институдун доозуп алган, эр хей. – Ачазы өөрээнинден карактары шыгый берген хүлүмзүрүп турган. – Ам дипломну доозар билек, бериптер апарганы ол бе? Че, уруум, улуг өөрүшкү-биле дипломну чуур болгай, тура халы! Кожаларывысты чалап алыр апаар. Олар база бис ышкаш сээң доозарыңны четтикпейн манап турар улус.
Вера ачазын кээргел-биле көрүп, муңгаргай ковайып келген.
– Күжүр ачамны аар. Амдыызында чүнү-даа билбейн тур сен. Дипломну чүгле меңээ берди. Чүге дипломну чүгле меңээ бергени ол деп бодай-дыр сен? Ооң аагы мени берге байдалда таварыштырып турары ол-дур. Мени силерниң чаныңарга – Новосибирск хоорайымга ажылдадыр болзун азы дора дизе, бистиң облазывыстың девискээринге ажылдадыр болзун деп кордап турган кижи мен. Кайда ындыг боор.
Вера база катап ыглай берген. Ада-иези ам-на сестип эгелээннер. Вера база ковайып келгеш, уламчылаан:
– Ооң орнунга ненецтерже, хантыларже, эвеннерже, долганнарже, якуттарже, коряктарже, чукчаларже чорудупкан болза, чурт ишти оон ушчок дээре ийик. Керээ ёзугаар үш чыл хуусаалыг, ол «черлик» улусче, даштыкы чуртче... Тываже... ажылдааш кел дидир... – Вера база катап орун кырынче кээп дүшкеш, ханы ишкирнигип ыглай берген.
Вераның авазы коргуп, девидеп эгелээн:
– Дипломуң аппарып бергеш, дораан ойтала, уруум... – дээш, оон ыңай чүве чугаалап чадап каан.
Вераның ачазы кадайынче шириин, буруудадыр көрген. Ооң сеткили ханган чүве дег, арны частып, хүлүмзүрүп келген. Кезек када боданып кылаштап турган.
– Че, Вера, тура халы. Тывалар дугайында дораан менден чоп айтырбадың? «Черлик» деп чээ! Тыва Улус Республика, оларныы-биле Тыва Арат Республика бе?! ССРЭ, Моол, Тыва – делегейде бо үш ха-дуңма күрүнелерде кижи кижини дарлаар чорукту узуткааш, чон боттары эрге-чагырганы удуртуп турар ышкажыгай. Тыва дээрге ССРЭ биле Моолдуң аразында ам хостуг апарган демократтыг күрүне ышкажыл.
Вера туруп келген, ыглаары чиде берген. Ачазы уламчылаан:
– Черлик деп чээ! Ол черлик дээр улузуң чежемейниң-даа саны эвээш болза, боттарының оолдар-кыстарын эки туразы-биле фашистер-биле тулчурунче чоруттулар. Олар маадырлыы-биле тулуштулар. Оларның чамдыызы Украина черинде бажын салдылар. Ынчангаш тывалар база-ла дайынның аагын көрүп турарлар. Оларда база-ла дайындан өскүс калган чаштар, оолдарын оскунган, карааның чажын төп олурар ада-иелер бар – дээш, Вераның ачазы качыгдалга харлыга берген кезек ыыт чок турган.
Вераның шырайы чымчап, ооң карактарында кээргел болгаш сагыш човаашкын дола берген. Оңгарлып келгеш, ачазы уламчылаан:
– Тыва дээрге барык-ла бистиң өг-бүлевисте улус ышкажыл. Харын ол сураг-чарлыг Енисейниң, оларныы-биле Улуг-Хемниң бажында ат-сураглыг Саян болгаш Таңды-Ууланың дагларының аразында төөгүлүг тываларга бараан болуру сээң аксың кежии-дир. Ындыг амыр кижи болганын-на даштыкыже чорудар эвес. Сени төлептиг комсомол кежигүнү дээш, идегээш, чорудуп турар-дыр. Сен күрүне практиказын Алтайга эрттиргеш, делег дылды шору билиптер апарган мен дээр ышкажыңгай. Оон ыңай ол делег эжиң-биле беш чылда делеглеп чугаалажып келген болгай сен. Тыва дыл-биле делег дыл дыка чоок. Бир даштыкы дыл база билир апаар сен. Үш чыл дээрге ужу көстүп турар мыя бо ышкажыл, оон ыңай чыл санында шөлээлеп база келир.
Ол дээрге сээң бүгү назыныңда балалбас эң-не өөрүшкүлүг чылдарың бооп артар. Че, чүл моң?
Вера чоорту деткерлип келгеш, оон өөрүшкүлүг каткы-иткизи төктүп чоруй, ачазынче халый бергеш, ону ошкап, куспактап, бөөлденип танцылап эгелээн. Авазы база-ла сеткили оожургап, биеэгизи чок чадаарда каттырып турган.
* * *
Вера кажан-даа ындыг бедик, ындыг улуг дагларны көрүп көрбээн. Саян кырынга үнүп келирге, делегейни ажа сопкан дег болган. Сактырга, бөмбүрзектиң хараачазының кырында ышкаш. Карак четпес талыгырда бедик дагларның баштары долгандыр шиштее бергилээн, хар-биле думаалайланып алгылаан тургулаан. Ол дүжү-дүлү дег чурумалды көргеш, өөрүшкүден «эзирип», ишти кижиргенип турган.
Сесерлиг сынының кырында Тока станцияга үнүп келирге, көжеге ажа сопкан ышкаш болган. Таңды-Уула тайга дүдүскек ындында дүү талыйтыр шөйлүп чоруй барган. Тываның ол кайгамчык чурумалын Вера көргеш, иштинде улуг адааргал-биле сонуургап турган.
Улуг-Хемни паром-биле кежип чыда көөрге, дендии арыг болган. Новосибирск чанында Обьтуң ындыг арыг чытканын кажан-даа көрбээн. Чүгле делеглерниң Чолушман хеми ындыг арыг чытканын көрген. Паром ийинге чөленип алгаш, сугну көрүп, кежип чыдарга, дыка улуг кижи дег балык эштип чоруп турган. Айтырарга, бир кижи «бел-дир» деп харыылаан. Тывалар албан-биле балыктап чивес, ында-хаая душ бооп ийи-чаңгыс чиир, ынчангаш Тываның кандыг-даа бичии хемчигештеринде балык дыка элбек деп, ол-ла кижи чугаалаан.
Вера ТАР-ның найысылалынга чедип келирге, ону Кадык камгалал яамызының ажылдакчылары чылыы-биле уткуп хүлээп алган. Вераны эмнелгеге ажылдаарындан аңгыда, бир уруглар яслизиниң хайгаараар эмчизинге база немей томуйлаан. Ол бодунуң Тывага келгижеге чедир бодап чораанындан байдал ушчок эки болганынга дыка өөрээн. Мурнунда Тываже чоруурундан чөрчүп турганын иштинде ыядып боданган.
Сентябрьның эгези турган. Орай күс-даа болза, Тываның дээриниң хиндиинде хир-даа чок, ындыг үр улажыр аяс хүннерни Вера бодунуң чуртунга чылдың кайы-даа үезинде көрбээнин сактып турган. Ол кажан-даа ындыг талыгырда турар харлыг баштыг тайгаларны, калбак эзимнерни, делгем шынааларны, каътташкак шаттарны, кургаг ховуларны ындыг тодаргайы-биле хары угда бажыңының эжиинге тургаш, көрүп турарын магадаан. Күс апарган хирезинде, Кызылдың хүнү оя чип турган. Ынчалза-даа хүн чүгле ажар билек, соогунга даштыгаа чаңгыс костюм-биле шыдавас апаар. Чамдыкта изиг хүндүс хенертен хадып келгенде, кудумчунуң довураа дүмбейленип, дээр биле чер тутчу бээр. Ындыг үеде Вера кажан намдаарын четтикпейн манап, чер-чуртун сактып кээр. Ынчалза-даа ша-даа четпейн аязы бээрге, хүн база оя тутсуп эгелээр. Ынчан дем чаа-ла муңгаралы, чүү-даа болбаан чүве дег, ис чок чиде бээр. Дүн-хүнде, ол херекчок чаңгыс хүндүс безин, агаарның ындыг дүрген өскерлип турары Тываның агаар-бойдузунуң онза дошкун, шириинин айтып турган.
(Уланчылыг).
"Шын" №46 2023 чылдың июнь 24