Ондар Сеглеңмей, чогаалчы
(Уланчызы. Эгези №44, 46, 48 «Шында»).
Вера чырыкта кудумчуга уруг тударындан эгенгеш, суббота кежээзиниң орайтаарын яслиге манаан. Оон аңгыда, оолдуң адазы, канчап билир, хай бооп, та чедип келир чүве. Ясли уругларының ада-иелери бүгү-ле кижи тыппас эргелиг сөстерни чугаалап тура, уругларын ап чоруп турган. Маадыр ол бүгү эргелиг сөстерни дыңнап, бодунуң хайгаарал чок чааскаанын сеткилиниң ханызы-биле билбейн, орта чаңчыккан чүве дег – тоовайн, Вераның чанында хензигие апарган атпаңайнып, ээртилеңейнип, чулчуруп халып турган. Ол байдал Вераның баарын ажыдып турган.
Сөөлүнде чаш Маадыр мырыңай чааскаан арткан. Вера, өске ада-иелер дег, Маадырны эргелетпейн-даа, ол уруг эргеледир сөс-даа билбес турган, харын-даа муңгаргай, ынчалза-даа ыяк таптыг хепкерип алган. Чүгле Маадыр хөглүг чулчурбушаан, Вераже эң-не чаптанчыг, хилинчек чок карактары-биле көрүп алган чашпаалап, мегелеп каттырып турган. Ону көргеш, Вераның хөңнү улам баксырап, ол улам-на Маадырны ханызы-биле кээргээн. Оолду холунга тудуп алырга:
– Абам, те, те – дээш, эң-не чаптанчыг болгаш кээргенчиг каттыргаш, Вераның мойнун куспактапкаш, чаагын ошкапкан.
Вера Маадырны бодунче чыыра тырткаш, ошкай каапкан, ооң хоюг-чымчаа дээрге кижи ошкап-ла туруксаазы келир болган. Ону кээргеп чаптаанындан карактарының чаштары ала-чайгаар-ла төктүп бады келген. Ол карактарының чажын чажырар дээш, безин өөрү-биле байырлашпайн үне халаан.
Вера бажыңынга чедип келгеш, Маадырны иениң бүгү-ле эриг баарлыг сеткили-биле эргелеткен. Эмчи, артында-ла уруглар эмчизи болганда, чаштың чиир чемин шагда – хүндүс-ле белеткеп алган. Делегейде эң-не аас-кежиктиг кижи болуп, Вера Маадыр-биле удуп чыдып алган. Кандыг аайлыг чүве ийик – Маадыр ооң эмиин хунаажып эгелээн. Вера кажан-даа, кымга-даа эмиин тутсур херекчок, көргүзүп безин көрбээн. Ынчангаш оол чежемейниң-даа чаш болза, оон ыядып, эмиин туттурбайн маргыжып чыткан.
Хенертен, та чүнү бодай тыртып кааны ол чүве ийик, хөрээн чанагаштааш, оолдуң эргезинге бергеш, чүү болурун манап чыткан. Эмигни Маадыр тудуп алгаш, «аба» дээш, улуг өөрүшкүлүг каттыргаш, допшузун пактапкан. Вера алгырыпкаш, тура халаан. Ыятканындан бажың иштинде кижи бар бе дээнзиг эргилдир көрген. Маадыр база сырбаш дээш, эрни чөлбеңейнип, ыглаар деп барган. Оон база ыяды-ыяды допшуну Маадырның аксынче суккан. Ол ам дидим эвес сора берген. Ооң кижиргенчиг, анчыынга каттырып, чамдыкта кижиргенчии дам баарга, шыдашпайн, ушта соп чыткан. Чоорту кижиргенчии чидип эгелээн. Сөөлзүреди харын-даа тааланчыг, массажтап турган ышкаш апарган. Маадырның карактары өлерерип, таалап удумзурап эгелээн. Вера база-ла таалалга алзып, уйгузу шыыңайны берген.
Хенертен чанында чүве шимчеш дээнинден Вера сырбаш дээш, меңнеп отту чаштап келген. «Ы-ай, ы-ай». Ам-на чанында хензиг Маадырны көре тыртып кааш, чүү болганын дораан сакты хонуп келген. «Ы-ай, ы-ай» деп, Маадыр ыглавышаан. Вера ужурун билбейн, деңни чырыткаш, сүт кудуп эккелген. Ынчалза-даа оол олче көрнүр хөңнү-даа чок «ы-ай» дивишаан, Вераның бодунче чүткүүр. Вера чүнү-даа канчаар аайын тыппайн аңгадап турда, оол орун кырынче ичелепкен. Оон эмчи, өөрүшкүлүг каттырбышаан, чугаалаан:
– А-а, угаанныгбайымны! Сээң ындыг «чугааңны» кым билирил, угаанныгбайым?! База бир тыва сөске «өөредип» кагдың, аа. «Ы-ай»: оха, билдим, – ичелээр, пакалаар дээни ол дедаан. Ийет, ийет, ындыг-дыр – билдим. Культурлуг эр хей-дир сен.
Оон оолду эргелеткеш, Вера удуп чыдыпкан. Маадыр улуг одунмаанындан чүве ийикпе – ам бо удаада эмиг хунаашпаан. Ынчаарга Вера, та канчаары ол чүве ийик, эмииниң допшузун Маадырның аксынче суккан. Оозу караан-даа ашпайн, дыңзыды сора берген. Вера база-ла хүлүмзүрбүшаан, удаан.
Эртенинде, улуг-хүнде, Вера кайнаар-даа барбайн, Маадыр-биле ажаанзырап, ойнап хүнзээн. Хүндүс бир шакта оолду удударда, база-ла куруг эмиин Маадырга пактадып алган. Вера кады удуп калган. Үш шакта деңге оттуп келгеннер.
«Черле канчап барган кижи боор мен. Чарлып болбас кылдыр өске кижи оглунга, артында-ла өске күрүнениң хамаатыларының оглунга, кижи ынакшый бээр ийне» деп чүвени сактып келгеш, Вера корга берген. Ам ханы боданып кээрге, Маадырга езулуг-ла ынакшый берген болгаш, ол чокка чурттаары берге хире. Оолдуң байгы-ла кем чок чаптанчыг, чараш арнын көргеш, муңгарап ишкирнигип ыглай берген. Ынчаарга оол ону билген-даа чүве дег, ханы муңгарап, база-ла ишкирнигип ыглай берген. Оон Вера халадындан эмиин ужулгаш, допшузун Маадырның аксынче суккан. Оозу сорбушаан, Вераны аргалаан чүве дег эргеледип, ооң эмиин бир холчугажы-биле оожум часкап орган.
– Бис кажан-даа чарылбас бис але, оглум? – деп, Маадырдан ишкирнигип айтырган.
«Оглум» деп сөстү кажан-даа адап көрбээнинден адаарга, ооң аксынга дыка эпчок болган база «оглум» деп сөстү бодунуң адапканын дыңнаарга, өске кижиниң үнү ышкаш болган, ынчангаш кижи дыңнап кааптарыйна дээн чүве дег, бажың иштин эргий сезик-биле көргүлээн-даа. Улуг-хүннү «иешкилер» ынчаар эрттиргеннер. Ол дүне база-ла эрткен дүне дег хонганнар. Ынчалза-даа Маадырның «чугаазын» ам билир апарганындан дыка арыг-силиг хонганнар.
Даартазында, понедельникте, Маадырны яслиге чедирип эккелген. Вераның оолчугашка ынаа улам-на ханылаан болгаш, бичии-даа чарлыр хөңнү чок апарган.
* * *
Вера ясли ажылдакчылары-биле чажыт дугуржулга кылган: ол Маадырны үргүлчү бодунуң бажыңынга хондурар. Ынчаарга ол дугайын дашкаартан кым-даа билбес болур, ылаңгыя Маадырның ачазы ону билир ужур-даа турбас. Ынчаарга улуг-хүнде Маадырны адазы алгаш баар. Ол Верага дыка даржыктыг турган: субботадан понедельникке чедир ону Вера көрбес. Вера мурнунда Маадырның ачазын көрүксээр, орта сагындырыг бээр бодап турган болза, ам аңаа ужуражыксавас база ону көөрүнден иштинде сестир апарган.
Бир улуг-хүнде Вера Маадырны бодалындан ыратпайн сактып орда, хенертен эмии кижип, дыңзыгып турар апарган. Ынаар онза сагыш салбаан. Богда, кежээ-кежээ дыңзыгары дам барып, мырыңай сыртыңайнып аарып эгелээн, тудуп көөрге, изии шуут кывар. Вера кортканындан алгырыпкан. Ол маститтей берген деп бодаан болгаш, кедизинде барып ракче шилчий бээрийне дээш эмин эрттир корткан. Маадырга эмзиртип турганын хомудап, бодун боду буруудадып эгелээн. Ам кайнаар-даа баар дээрге – караңгы. Чоокта таныжып четтиккен эмчизи чок. Дежурный эмчиге баар бе? Ырак. Канчаарыл ам?! Орун кырынга чыдып алгаш, човууртап, ыглап эгелээн. Хенертен хөрээнде изиг-изиг өл чүве бар апарганын эскерип каан. Тура халааш, көрген. «Сүлде бо! Бурган, өршээ! Чүү халавыл! Дүжүм бе! Авай, өлдүм!» деп, Вера барык-ла медерел чок алгырып турган. Ооң эмииниң сүдү төктүп турар болган!
Амыдыралга хенертен болгу дег өскерлиишкин оода кижи бодалынга кирер хире кызыгаарлыг чүве ыйнаан.
Вераның бо таварылгазы амыдыралга ховар болур болгаш, чүнү-даа кылыр аайы тывылбас апарган. Вераның кортканы, сүртээни, муңгарааны, аңгадааны кызыгаарын ашкан. Ол херектиң шын-биле дүгжүп турарынга бүзүревейн, төктүп турган сүттү амзап көрген – ёзулуг кижи сүдү. Коргудур-даа, муңгарадыр-даа бодаар уун билбээн. Ынчалза-даа коргуушкун бодалынга чагыртпайн, ооң бодунда сиңе берген. Чүгле өйлеп-өйлеп: «Бурган, өршээ! Мен мен бе бо! Дүжүм бе бо!» деп алгырып, ыглап каап орган.
Вера пат шаан төндүр дыка үр ыглаан. Сөөлүнде бодун туттунуп боданган. Чүвениң ужурун бодаарының бетинде чунуп алган. Оон кеттинип алгаш үнгеш, Улуг-Хемниң эриинге келген. Чүү-даа чок шыпшың. Улуг-Хемниң дүнеки чылыг тыныжы Вераны эрге-ледип ошкап, чаагын суйбап турган.
(Уланчылыг)