Эмчиниң солун ужуралдары

Өвүр эмнелгезинге педиатр эмчи болуп ажылдап чеде бергеш, улусчу эмнээшкинниң ажыглап болур аргалары бар деп чүвени билип эгелээн мен. Ырак-узак, кызыгаарда кожуунга ажылдааш, солун ужуралдарга таваржып турган мен. Оолдарымның бичиизи хырын иштинге турда, узун шөлээге олурган үемде, садыгдан сүт садып алыр дээш, узун оочурнуң сөөлүнде тур мен. 50 хар ажа берген бир эр кижи мени көрүп кааш, хүндүткел-биле аажок мендилежип, «Бо эмчини чүге оочур чокка эрттиритпес силер» — деп чугаалангаш, оочур бажындан садыглап алырын диледи. «Ак-Чыраа улузу-дур, кызыгаар эртип бар чыдар» — деп чугаа үнген соонда, үр болбаанда, ол кижи мээң чанымда келди. Яблоктар, конфет-чигир, «шампанское» суккан хавын меңээ сунгаш, «Амы-тыным алган эмчим» — деп. Албазымга-даа, сыгап тургаш, берип каан. Бо дээрге уруглар эмчизи ышкажыл, чазыпкан эвес ирги бе дээнзиг, оочурда улус арай кайгап көрүп турлар. Ам-на ол кижини топтап көргеш, танып кагдым.

Чайын, 1977 чылдың 8 ай ортан үезинде, эмчиге дежурныйлап турган үемде болган чүве. Ак-Чыраадан берге аарыг кижи эккелген деп ниити аарыглар салбырының эмчи сестразы хүндүс 16 шак 30 минута үезинде мени кыйгыра берген. Ол хүн пятница, эмчилер 15 шакка чедир ажылдааш, чана бээр, артканын дежурный эмчи харыылаар турган. Ынчан ындыг турган, чуу-даа болурга, дежурный эмчи хирургту-даа, терапевти-даа, акушер-гинекологту-даа солуур. Чүгле чамдык таварылгаларда улуг эмчиже долгап болур.

Эмнелгеге чедип кээримге, кижи ортузу ажа берген эр кижи алгырып тур. «Бажым ишти диңмиреп, маска-биле соктаан ышкаш дагжап, аарып тур. Удуур аргам чок болу берди, бажым ишти чарлыр деп тур, аъш-чем-даа чиир харыым чок апардым, дузалап көрүңер! Элээн хонуктарда уйгум чок, шаг-шинээм чок апардым» — деп уё-човууртап тур. Аарыг кижини шинчээш, илереткеним, чүгле бажынга кезиишкин эртип турган, шак ол трепанация кылган черинде пластмасс камгалал салып каан. Ол камгалал адаандан ханныг, ириңниг чүүл сыстып турар болду. Ону пинцет-биле ажыдыптарымга, ында кара точка шимчеп чыдар-даа ышкаш, ол чүве чаңгыс эвес деп көрдүм. Бодум база ону көрүпкеш, девидеп, коргуп, харын-даа чииртимнеп тур мен. Оон: «Кайда ажылдап турар силер?» — деп айтырдым. «Сиген кезип турдум, кежээлерде хуу улустуң сигенин кескеш, тыва арага ишкеш, удуп чыдыптар турдум» — диди. Ооң чанынга чыткан аарыг улус: «Домбун хап турган кайгал-дыр» — деп. «Арага ишкеш, ужуп каарга, Ак-Чырааның ымыраалары курт чажыпкан-дыр» — деп чугаалажы бергеннер.

Шынап-ла, курт чажыптарга, оозу өскеш, шимчеп, дыйлаңнаарга, баш ишти шимээргеп, аартып турар деп билгеш, ам чүнү канчаарыл деп боданып тур мен. Бар турган салып болур эмнерни шыңганнарынче салдым. Халадым уштуп алгаш, боданып тур мен. Арыг агаар тынып албышаан, бажыңга барып номнарымны ажып, эмчилер чүнү сүмелеп турарын көөр дээш, чоруптум. Эмнелге чоогунга Балдыжык кырган-ачай бичии ижипкен, ырлап кылаштап чор. Улустан дыңнаарымга, караң көрнүр-даа дээр, улусчу эмнээшкиннерниң аргаларын эки билир кижи дээн. «Курт чажыпкан таварылгада канчалза эки ирги, аргазын билир силер бе?» — деп кырган-ачайдан айтырдым.

Суксун кылдыр кызыл арага бээр болзуңза, бир арга айтып берип болур мен» — дээш, дембилдейин ырлап олур. Чанмайн-даа, кырган-ачайның аргазын айтырып алыр дээш, божуур бажыңда аас-кежиктиг, караа чыраан иелерге эки дыңзызын дээш, эккеп берип турар сөңнеринден кызыл арага дилеп алгаш, бердим.

«Шаанда улустуң бичии уругларының караанче бо-ла ымыраа курт чажыптар турган. Үр болуп, курттар өзе берген таварылгада аштап-арыглаарындан аңгыда, ужа чаан өрттеткеш, ол курт чашкан черге чоокшуладыр салыптарга, ол чагның эът чыдынга курттар союп үнүп кээр боор чүве. Ужа чаандан диизеге өрттеткеш, бажынга салып калыңар» — диди.

Чаа ужа чаан өрттеткеш, ол курттуг черинге чоокшуладыр салдыргаш, эмчи сестразын кадарып турар сен деп чагааш, бажыңымче «Справочниктерден» эмчилерниң сүмезин көөр дээш, чоруптум. Чангаш кээримге-даа, чүве билдинмес. Кырган-ачай та чүнү мегелеп, арага ижер дээш, ынчанган боор деп бодаптым. Эмчилерниң айыткан аргалары-биле 5 хуулуг «Глюкоза», «Новокаин» деп эмнер-биле шприцтеп чуурумга-даа, байдал өскерилбес. Харын-даа суг башче кирерге, дам чарлыр деп тур дээр болду. Дамырлар чарлыр болза, башче хан чүгүрүп болур-дур дээш, соксап кагдым. Муңгарап, бодумнуң уруглар чыдар салбырымга келгеш, аарыг улузумнуң төөгүзүн бижип олурумда, дүнекиниң 1 шак үезинде, ужа чаа өрттедип турган санитаркам биле эмчи сестразы алгыржып келдилер. «Аарыг кижини хайгаарап тургаш, бир көөрүвүске, улуг ак курт уштунуп келгеш, диизеде чаг кырында чыдыр, эмчи. Аарыг кижи: "Чүгээртей бердим. Бажымның чарлыр деп турганы чиигей берди" — дидир» — деп, өөрүшкүлүү кончуг келдилер.

Кайгап-даа, амырап-даа. Харын-даа буянныг Балдыжык кырган-ачайны ам кээп үнелеп. Ооң мурнунда чүнү чулчуруп чоруур ирги хөөкүй деп, ооң сөзүн-даа херекке албас турганымны бодап, «Хоочун коктуг» деп тыва улустуң үлегер домаан-даа сактып кээр мен. Хүндүткелим улгадып, улуг улусту дыңнап, улусчу эмнээшкинниң аргалары бар, ону база билип ап чоруур болза, артык эвес-тир деп боданган мен.

Ынчап турувуста, 3–4 шак үезинде база бир курт чаг чыдынга союп үнүп келген. Аарыг кижи сегереп, «Чемден бериңер, шайдан бериңер, уйгум кээп тур» — деп чугааланган соонда, удуй берген. Чемден артык уйгу четпейн турганы илдең. Эртенинде рация-биле санавиацияны чагыткаш, нейрохирургия салбырынче чыттырып эмнедир кылдыр чугаалашкаш, дежурный эмчиге хүлээдип бергеш, чана берген мен. Бо аарыг кижи мени утпаан, ады-сывымны ылап айтырып алгаш, меңээ харыылааны, четтиргенин илереткени ындыг болган-дыр. Ындыг аъш-чем, эки күзээшкиннерни алырга, эмчи кижиге база өөрүнчүг болур. Бичии-даа болза үнелел алганым ол. Нейрохирург эвес-даа болзумза, тыва улусчу арганы, хоочун улуг назынныг кижиден айтырып алгаш, ол үезинде дуза чедирип, кичээнгейлиг болганымга, өөрүвес аргам чок.

Билчеймаа ДОСТАЙ, РФ-тиң алдарлыг эмчизи.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20