«Шынның» аалчызы, РФ-тиң Тывада Истелге эргелелиниң Кызыл хоорайда салбырының удуртукчузу, юстицияның подполковниги Шолбан Хомушку, бирги эртеми-биле төөгү башкызы.
– Шолбан Киим-оолович, чамдык улус истелге комитединиң база полицияның истеп турар херектерин чедир билбейн, будап турар. Силерниң харыылап турар комитедиңер кандыг херектерни истеп турарыл?
– Россия Федерациязының кеземче херээниң 151-ги чүүлү езугаар көрдүнген херектерни истеп турар бис. Мында полиция, истелге комитеди дээш аңгы-аңгы органнар аразынга кайызынга кандыг херек хамааржырын долузу-биле айтып каан. Аар болгаш онза аар кем-херектерни истеп турар бис. Бир дугаарында, кижиниң амы-тынын сагыштыы-биле үскени, күштээшкиннер база назы четпээннерге хамаарыштыр аар болгаш онза аар херектерни үүлгеткени. Ол ышкаш Россияның Кеземче дүрүмүнүң 447 чүүлүнде айытканы езугаар, тускай көөр, хамаатыларның херектерин истээр, ол кандыг хамаатыларыл дизе: депутаттар, соңгулда комиссиязының кежигүннери, болчукчулар, прокурорлар, истекчилер, байысаакчылар дээш оон-даа өске. Хоойлуда аңгы көрдүнген.
– Ол нарын херектер силерниң салбырыңарже полициядан шилчип кээр бе?
– Колдуунда-ла биске бир дугаарында дыңнадыр, а нарын херек деп сөстү ажыглавас бис, «аар болгаш онза аар кем-херек» деп чугаалаар. Кеземче херээниң 151-ги чүүлүнде айытканы болза, биске хамааржыр кем-херек полициядан кээрге, азы бир хамааты болган херек дугайында айтырыг тургузуп келгеш, билдириишкинни бижип каарга, ол херектер-биле танышкаш, дораан истелге ажылын чорудуп эгелей бээр бис.
– А Тыва Республикада кем-херек үүлгедиишкинин алыр болза, аар кем-херек хөй ирги бе?
– Бо талазы-биле чугаалаар болза, биске хомуданчыг-дыр ийин, Тыва чуртувуста хөй кезиинде аар херектер, өлүрүүшкүннер болуп турар. Сөөлгү үеде назы четпээннерниң талазында кем-херек үүлгедир чорук көвүдээн.
– Ол кем-херек төрел улус, таныш-көрүш аразында, арагалаашкын үезинде болуп турар дээр, мындыг бе?
– Бистиң истеп турар херектеривистиң 90 ажыг хуузу эзиртир суксунну ишкениниң түңнелинде болуп турары чажыт эвес. Бот-боттары таныжар улус кады арагалаар, оон аразында маргышкаш-ла, херекти кылып алыр. А чагыг езугаар, азы бир кижиниң дилээ-биле үүлгеткен херектер болза, ховар болуп турар. Колдуунда өг-бүлелер аразында араганы кады ишкениниң түңнелинде база бир кижини сөглепкени, шын эвес чугаалапканы, хензиг-ле чүүлдү чылдагаан кылып алгаш, ол дээш-ле дораан хорадай бээр. Эртенги хүннү бодавайн, аразында маргыжып үнер, тыва чон «изиг»-дир бис, ынчангаш дораан амы-тынынга четкен боор, эртенинде кылып алган херээн харыылап шыдавас. Эзирик турган болгаш, чүнү-даа билбес боор, ол талазы-биле эң хомуданчыг-дыр, аразында билишпейн баргаш, сөс каржыпкаш, херекке онаажы бээри. Мындыг херектерни эвээжедир деп бодаар болза, бир дугаарында, арагалаашкынга удур ажылды күштелдирер болза эки.
– Арагалаар чорук биле кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур ажыл кандыг чоруп турарыл?
– Хемчеглер алдынмайн турар деп чугаалап шыдавас мен. Ажыл черле чоруп турган. Ынчалза-даа 2019 чылдың август айда, РФ-тиң Дээди судунуң үндүрген доктаалын езугаар, арага ишкеш чок болганын бистиң ажылдакчылар истээр, оон өске байдалга истээр чорук соксай берген. Ооң мурнунда эзиртир суксун садар улустуң херектери база биске хамааржыр, бис истеп турган бис. Ынчалза-даа полиция ажылдакчылары бо ажылды күштелдирип турар, истелгени база полиция ажылдакчылары кылыр апарган. Бо болза, РФ-тиң Кеземче херээниң 171-ги чүүлүнүң 1 дугаар кезээ.
– Улуг эрге-дужаал эдилеп турар кижилер кем-херек үүлгеткен деп, ТВ радио сайзырай берген үеде көрүп турар болгай бис. Тывада мындыг «ыыткыр» дээр херектер бар бе?
– Ындыг херектер колдуу-ла «Онза берге херектер истээр» килдизинге хамааржыр. Истелге доосту бээрге — чырыдып турар. Ажылынга азы кым-бир даргага хамаарыштыр, кандыг херек оттурганыл, ол херектиң буруудадыр түңнелин прокурор судче киирген дугайында чүүлдү сайтта парлап турар бис. А баштайгы истелге чоруп турда, истелгениң чажыды бар, ынчангаш ону чырыдар эргевис чок.
– Бир полиция ажылдакчылары 16 чыл бурунгаар кижи байысаап тургаш, амы-тынынга четкен деп херек дугайында парлаан чүве, ол кижилерниң ат-сывын айытпаан боор, полиция ажылдакчылары боорга чажырып турар бе, аңгы дүрүм бар бе азы?
– Истелге чоруп турар болган соонда, «истелгениң чажыды» деп чүве турар.Мен база силерге амдыызында чүү-даа чугаалап шыдавас мен.
– 20 чыл бурунгаар үүлгеткен херектерни катап оттуруп, истеп турары чүүден болуп турар ирги?
– Ол херектерни катап оттуруп турар эвес, үезинде истээш, буруулуг кижилерни тодаратпайн, түр када тургузуп каан херектер-дир, амгы үеде ону кылган кижилерниң билдине бергени-биле херектерниң истелгезин катап уламчылай бергени ол.
– Силерниң ажылыңарга хамнар азы караң көрнүр кижилерниң дузазын ажыглап турар бе?
– Хоойлуда ындыг чүүлдер көрдүнмээн, ынчалза-даа өчүп турарының шын -мегезин илередир дээр болза, бисте «Полиграф» бар.
– Чүгле херектээн улустар аңаа хыналда эртер бе, өске таварылгаларда «Полиграфты» ачылап болур бе?
– Чок, чүгле херектер болгаш бистиң ажылче кирер дээн кордакчыларны хынап турар.
– Эрге-дужаалдыг кижилер кем- херек үүлгеткен деп айтырыг салдывыс, а олар эртем-билиглиг, угаанныг кижилер-дир, оларның херектери кандыг янзылыг бооп турарыл?
– Кандыг-даа боор, колдуу-ла акша-төгерик-биле холбаалыг, ажык-кончаа, акша алган боор.
– Ол чүүден болуп турарыл, хоойлунуң кошкааны ол бе, азы кижилер эки чурттап, байып, караа көзүлбестеп турары бе?
– Кижилерниң келир үеде бодунуң салым-чолун болгаш бодунуң ажы-төлүн, дөргүл-төрелин бодавайн, частырыгны кылып, чүгле чаңгыс хүнүн бодап турарындан.
– Наркотиктиг бүдүмелдер-биле туттурган назы-хар четпээннер аразында кыс уруглар бар бе?
– Шупту оолдар боор.
– Кайы хире хуузу колонияларже чоруп турарыл?
– Чижээ, 60 херек бар болза, 5 хуузу назы четпээннерниң херектери бооп турар. Ооң иштинде, 5-6 наркотиктиг бүдүмелдер херээ боор. Хөй кезии оор, үптээшкин статьялары.
– Ол бичии оолдар катап рецидивистер апаргаш, дедир барып турар бе? Азы чаңгыс частырыг кылгаш, эттине бээр бе?
– Бир эвес бир дугаар кеземче херээнге онаажып турар болза, хосталгазын казып шиитпейн турар. Ынчалза-даа хөй кезии катап херектер кылып турар. Ону олар «романтика» деп бодаарлар. Ынчангаш школаларже үнүүшкүннер кылып турар бис. Бистиң ажылывыс – оларга кем-херек үүлгедирге кончуг багай деп чүүлдү тайылбырлаар. Оон ыңай, тывалар эмин эрттир "изиг" аажылыг улус-тур бис ийин, этнопсихология-биле-даа ап көөрге, мындыг.
– Назы четпээннерниң ада-иелери дүвүреп кээр-дир бе?
– «Кускун кара-даа болза, оглунга ынак» деп чугаа бар. Кандыг-даа ада-ие келгеш, «Мээң оглум ындыг херек кылбаан, башкылар кайнаар көрүп турган?!» дээш, болчурлар. Шынында кижизидилге өг-бүлезинден эгелээр болгай. Ада-ие дөмей-ле төлүнге ынак боор, кандыг-даа херекти кылып каан болза.
– Аар кем-херектер көвүдеп турар бе азы кандыгыл? Чамдык улус истелге үезинде орус дылды билбес болгаш, бодун камгалап шыдавайн баар, силерниң истелге черинде тыва специалистер хөй бе?
– Бир дугаар айтырыгга харыылаптайн: 2019 чылда чүгле Кызылга 29 өлүрүүшкүн болган, а 2018 чылда – 21, көвүдеп турар, кижиниң амы-тынынга сагыштыы-биле аар кемдээшкин чедиргени 2019 чылда – 6 болган, 2018 чылда – 10 чеде берген. Күштеп-чазарлаашкын дээш 2019 чылда 21 херек оттуртунган, а 2018 чылда – 36, эвээжеп турар, база ол ышкаш сөөлгү үеде назы- хар четпээннерге хамаарыштыр аар херектер көвүдеп турар, хөй кезиинде телефонну ажыы-биле үптеп апарган азы оорлаан чоруктар.
Ийиги айтырыыңарга хамаарыштыр, Россия Федерациязының составында болганывыста, Конституцияда айытканы езугаар бистиң дылывыс база күрүне дылы бооп турар. Ооң мурнунда чылдарда база тыва дылче очулдуруп турган болзувусса, ам албан орус дылга очулдургаш чорудар – негелде ындыг апарган. Кожууннарже барып ажылдаарга, чон шупту тыва дылдыг, албан очулдурукчу херек. А ону тып алыры дыка берге. Кадрлар айтырыы дээрге, эргелеливис Бай-Хаак кудумчузунуң 3 дугаар бажыңында турар. Кызыл хоорайның истелге салбырында шупту тывалар ажылдап турар бис.
– Чаш ажы-төлге хамаарыштыр күштээшкин, чазарлаашкын дугайында сөөлгү үеде медээлерде-даа үндү, час кээрге угааны багай кижилер хөделип чоруп турар бе?
– Ажылдап келгеш эскерип тур мен, часкы, күскү үеде угаан-сарыыл талазы- биле аарып турар кижилер көвүдеп кээр. Башкылар болгаш ада-иелер шупту харылзаазын улгаттырар болза эки, кымның-даа эвес, бистиң ажы-төлүвүс- түр, ону бодаар болза эки. Башкылар буруулуг, азы бис чандырыпкан бис, ада-иези буруулуг деп турбайн, деңге ажыл чорудар болза эки, өг-бүлезинге канчаар сургап, кижизидип алганындан аажы-чаңы ындыг боор, тывалар болза, «соңгу даваннар башкы даваннарны чандыр баспас» дээр.
– Ол үүлгедикчилер тыва кижилер бе, социал байдалы баксыраан, чаа хосталган бе азы кандыг кижилер?
– Колдуунда-ла хосталып келгеш, катап база үүлгедип алыр ындыг херектер хөй бооп турар, домзактааш үнүп келгеш, боттарынга шын шиитпир үндүрүп албайн, шын орукче кирбейн, кем-херек оруунче кире бээр ындыг херектер хөй. Рецидивист дээр ындыг херектер дыка хөй болуп турар. Ындыг улустар талазы-биле ажылды күштелдирер, Тыва Чазаавыс талазындан база ажыл чоруттунуп турар, чижээлээрге, «Чаа сорук» деп көдээ ажыл-агый талазы-биле мал-маган тудуп, өг-бүлезин азырап, шын орукта туруп алдым деп, бодун көргүзер болза эки-ле-дир.
– Ховар үүлгедиглер дугайында чугаалаар болза, ол кандыг херектер?
– Мен бодум Кызыл хоорайның истелге салбырында 2019 чылдың ноябрьдан эгелеп ажылдаан мен. Ооң мурнунда Улуг-Хемге кожууннар аразының истелге талазы-биле херээнге ажылдап чораан мен. Аңаа ажылдап турган үемде, 2017 чылдың август айда Чаа-Хөлге бир мындыг херек болган, бир аныяк оол соңгу адазын эндеп каан, ооң чылдагааны болза, кара чажындан тура көрбес чораан дээш, оолдуң сеткили дыка хомудаан бооп турар. Бо чоокку үеде мындыг аар херекти (өлүрүүшкүннү) көргеним ол-дур ийин. Ол оол боду-ла: «Мени мынчаар бастып чорааны дээш, мындыг аар херекти кылдым, бодум харыылаар мен» дээш, буруулуг болганын чугаалаан кижи. Оон ыңай черле мындыг ховар херектерни сагынмас-тыр мен.
– А истээри нарын херектер?
– Кем-херек үүлгедиишкининде белен херек деп чүве турбас, чок. Бо чуртталгада херек бүрүзү катаптаттынып турар, дөмей херек турбас, кем-херек бодунуң талазындан нарын, солун, бергедээшкиннер-даа турар. Ынчангаш ону ажып эртер дээш, истелге ажылын албан чорудар апаар.
– Херекте киржип турар кижилерни камгалаар талазы-биле кандыгыл? Бот-боттарывыстан коргар болгай бис, бичии республика болгаш.
– Бир-ле дугаарында херектерни чүгле айыылдыг улустар кылган деп бодал шын эвес, колдуунда эзирик болгаш айыылдыг-даа эвес улустар кылып каапкан боор. Эзирик байдалы-биле боданмайн, чүнү-даа кылып кааптар.
Херээжен суг улустуң сөөлгү үеде өлүрүүшкүн херектери кылып турары коргунчуг. А херечилерге хамаарыштыр, оларны камгалаар дугайында полицияда аңгы төп бар, орус дылга «Центр по защите свидетелей и потерпевших» дээр. Бир эвес буруудаттырганның талазындан, төрелдеринден билдириишкиннер киирип, ыйыдар болза, ол херекти истеп турар органга келгеш, ыйыдып турар деп билдириишкин бижиир. Төптүң ажылдакчылары судтуң шиитпири үнгүжеге чедир, ол херечи кижини хайгаараар боор.
– "Авторитеттер" бар деп чугаалар бар, бисте ындыг хамаатылар бар бе?
– Мен аңаа чүнү-даа чугаалап шыдавас мен, полицияда аңгы салбыр бар, биске хамаарышпас.
– Оон ыңай, сөөлгү үеде ие капиталы деп акшаның түңүнүң улгатканы-биле, маңаа хамаарыштыр херектер хөй болуп турар.
– Шынап-ла, ие капиталы-биле сөөлгү үеде херектер хөй бооп турар, ынчалза-даа Кеземче херээниң 151-ги чүүлүнде колдуу-ла ажык-кончаа сүрген чүүл болур, ынчангаш биске хамаарышпас, демги айытканым 447-ги чүүлде айытканы-биле, тускай дүрүм езугаар көрдүнген улус болза, бис көөр апаар бис, ол дээрге, депутаттар, соңгулда комиссиязының кежигүннери, прокурорлар, байысаакчылар, судьялар дээн ышкаш.
– Шаандакы херектер, чижээ, Генрих Эпптиң херээ – үүлгеткен кижилер тывылган бе?
– Ол херектер дугайында силерге долузу-биле харыылап шыдавас мен, чүге дизе ол база-ла «Онза херектер истээр» салбырда.
– Сөөлгү үеде экономиктиг харылзаа сырый апарган болгаш, Тываның чурттакчылары аай-дедир харылзаа тудуп киржип турар херектер бар бе?
– Чамдык херектерни ажык болгаш дорт харыылаары болдунмас. Истелге органнарының чажыттары бар, узай берген херектер чылдар дургузунда ажык хевээр турар. Регионнар-биле харылзаалыг дээрге, колдуунда акша-төгерик талазы-биле херектер бар болур.
– 1944 чылга чедир тывалар кижи амы-тынынга чедер деп чүүл көңгүс ховар турган дээр. Силер херек үүлгедикчилери-биле хөй ажылдап, хайгаарап турар-дыр силер, кандыг кижилер чалданмайн, кортпайн бир кижиниң амы-тынынга чедип турарыл, кол чылдааганы чүдел?
– Ол айтырыгның харыызы дээрге бис тыва чон 1944 чылга чедир аңгы догуннаан күрүне турган бис, тыва дылывыска чугаалажып турган бис, шажын чүдүлгевис күштүг турган. Чаагай чаңчылдарывысты сагып чораан бис, «улугну улуг, бичиини бичии» деп, улуг кижиниң мурнундан эртпес деп чораан бис. Амгы үеде бис боттарывыстың ада-өгбевистиң биске дамчыдып берген чаагай чаңчылдарын сагывайн, ажы-төлүвүстү кижизитпейн, өске чоннарның демократия-ла дээш, багай талаларын өөренип турар бис.
Мени дүвүредип чоруур айтырыгларның бирээзи – чоннуң чаңчылдарын эгидери. Кандыг-даа чон, кандыг-даа нацияны көөр болза, эң кол үш чүүл: төрээн дылы, чүдүлгези болгаш чаагай чаңчылдары. Бо үш чүүлдүң кайы бирээзи чиде бээр болза-ла, чон чиде бээр. Кожаа-хелбээ чоннарны көрүп тур ышкажыл бис, канчаар чидип турарын.
Бистиң Чазаавыс ажылды чорудуп турар, ооң мурнунда-даа чорудуп турган, ынчалза-даа сөөлгү үеде төрээн дыл, тыва дыл шактарын школаларда кызырып турарынга арай хомудаар чордум. Бис бодувустуң үш ыдыктыг чүүлүвүстүң кайы бирээзин чидирип алыр болзувусса, чон бооп шыдавас бис.
Шаанда бисти канчаар кижизидип чорааныл? Ындыг боор, мындыг болбас, улуг кижи, бичии кижи дээш шуптузун ада-өгбевис кара чажывыстан тура айтып, сургап чораан, ол чүүлдер бистиң мээ-медереливисте артып калган. Улгады берген улустар дээрге харын коммунизм үезин чурттап эрткен – ам катап чаа үе тургустунган, катап эрги чанчылдарывысче эглип, школа, садиктерже, эге класстарже тыва дылывысты болгаш чаагай чаңчылдарывысты өөредирин күштелдирээл.
Бис лама башкы дээрге чедип келгеш, ном номчуп каар кижи деп бодаар бис, ол ындыг эвес, тайылбыр ажылы ышкажыл, «Үш эртине» деп чүл? «Очалаңның хүртүзү» дээрге чүл – дээн ышкаш шын тайылбыр ажылы-дыр.
Биске сарыг шажынның дугайында шын тайылбыр кылганындан, тааржыр чүдүлге дээш хүлээп алган болгай бис. Ынчангаш шын тайылбыр ажылы кылыр болза эки, чаагай чаңчылдарывыс, тыва дылывысты, чүдүлгевисти шын тайылбыр кылып тургаш, ажыглаарывыс чугула.
– Чеже-даа шиидерге, ол өөредиг болбайн турар…
– Шииткел дээрге чамдык кижилерге өөредиг болбайн, харын-даа дедир, удур, мен ынаар кириксеп тур мен, херек үүлгеткеннер мурнунга баргаш, бодун «кончуг» кижи бооп алдыныксаан байдалдыг улус база бар. Олар шын эвес боданып турар. Кырган-авайның чаңгыс борбак саап олурар амыдыраар инээн оорлап апаргаш, чүнү чедип алдым дээрил? Аңаа баргаш, база-ла кээргенчиг кырган ада-иезиниң чурттап олурар пенсиязынга ону киир, мону киир, мону мынчал деп олурар. Ындыг болбас ужурлуг.
#Шын