Бай-Тайга кожуунну чон аразында ус-шеверлер чурту деп анаа эвес адап турар. Аңаа артык бадыткалдың херээ чок, чаңгыс чонар-даш чазаныкчыларының дугайында чугаалаарга-ла, чедер. Оларның кылган ажылдары делегейге диңмиреп, ам-даа Тываны алдаржыдып чоруур болгай.
Ус-шевер ада-өгбелериниң кылып чораан ажылдарын, арга-дуржулгазын салгалдан салгалче дамчыдып, улам сайзырадыр ажылды чорударынга Тээлиде ТР-ниң күрүнениң бюджеттиг профессионал өөредилге чери “Тываның улусчу ус-шеверлер техникуму” улуг рольду ойнап турар.
Техникум 1998 чылдың май 1-ден эгелеп профессионал ортумак тускай өөредилге чери кылдыр ажылдап эгелээн. Ук техникумну тургузар талазы-биле бүгү күжениишкиннерни үндүрүп тургаш, ажыткаш, бо хүннерге чедир директору болуп ажылдап чоруур Чап Шыырапович Донгактың кызымак ажылын демдеглевес арга чок.
– Амгы үеде техникумувуста сес аңгы бөлүкте 185 сургуул өөренип турар. Мастер башкылар — 21, ажылчыннар-биле шупту 56 кижи. Бистиң техникумнуң өске ортумак тускай өөредилге черлеринден ылгалывыс болза, үндезин тыва чонувустуң бурунгу мергежилин сургуулдарга дамчыдар сорулга – ажылывыстың кол угланыышкыны ол болуп турар. Бо техникумга 9 класс соонда өөренип кирген сургуулдар 3 чыл өөренгеш, ортумак тускай эртемниң дипломун холга алыр. Улаштыр күзээр болза, дээди өөредилге черинге кирип, билиин бедидип ап болур. Бо хүннерде техникумда ус-тывыш талазы-биле, ыяш-биле чазанылга, чонар-даштан чазап-сиилбип кылырынга, ине-биле угулзалар сырып даараарынга дээш өске-даа чүүлдерге сургуулдарны өөредип турар бис.
Мурнунда чылдарда доостурган сургуулдарывыс республиканың уран чүүлге хамааржыр албан черлеринде боттарының мергежилиниң аайы-биле эки ажылдап чоруурлар. Чижээ, Тыва үндезин культура төвүнде ча адыгжыларының аразында, Тываның ойнаар-кыстар театрында, бистиң техникумда чурулга башкылап-даа ажылдап турарлар бар. Техникумнуң доозукчулары тыва хөгжүм херекселдерин база хөйнү кылып турарлар.
Чүү-даа чүве үениң сайзыралы-биле деңге хөгжүп турар болганда, бистиң теникумнуң ажыл-чорудулгазынга амгы үеде чугула херек чүүл чүл дизе, чаа үениң негелдезинге дүүшкен дериг-херекселдер-дир. Ону садып алырынга хөй түңнүг акша-хөреңги негеттинип кээр-дир. Ынчангаш “Профессионалитет” деп федералдыг программа-биле оода 60 сая рубльге төлевилел кииргеш, ону ойнап алыр аргазын көрүп, мындыг сорулга салып турар бис. Бир эвес бо талазы-биле бистиң төлевилеливис эрте бээр болза, чаа дериг-херекселди-даа садып алыр арга тургустунар, садыгларда сатпайн турар улусчу ховар суй белектерни шынарлыг кылдыр белеткеп кылыптар аргалыг апаар бис – деп, техникумнуң директору сорулгалары-биле таныштырды.
Техникумда ыяштан, чонар-даштан чазаныр салбырдан аңгыда, даараарының аңгы-аңгы хевирлеринге өөредип турар салбырларда уруглар-биле деңге оолдар база өөренип турары сонуурганчыг. Олар ине сыптап, чараш хээлерни даарап өөрениринден аңгыда, тыва тон, кадыг идиктерни канчаар быжарындан эгелээш, дааранырының эге билиглерин эки билип, өөренип алыксап турар. Келир үеде, шынап-ла, тускай мергежилдиг специалист болуп, тыва национал идик-хеп даараар талазы-биле ажыл-чорудулгазын уламчылаар сорулгалыг болуп турары мактанчыг.
– Бистиң техникумда бирден үш дугаар курстарга чедир “улусчу ус-шевер мастер” деп мергежилде аңгы-аңгы курстарда 4, 5 чедир оолдар өөренип турар. Өөредилге программазынче кирип турар машина-биле-даа, хол-биле-даа даараарының аргаларынга, угулзаларны чуруп, уран чогаадыкчы төлевилээринге, чогаадып алган ол угулзаларын даараарынга өөренип турар. Бо мергежил талазы-биле техникумда ниитизи-биле 69 кижи өөренип турар. Сургуулдарның кылган ажылдарын колдуунда делгелгелерге салып турар бис. Оон аңгыда, алгы-кеш эттээриниң аргаларынга база 15 кижи өөренип турар. Ол талазы-биле бирги курска баштайгы билиглеринге өөренген. Ам ийиги курста ол алгыларындан чеңи-чоктарны болгаш өске-даа чүүлдерни даарап эгелей берген. Оларны 20 ажыг чыл ажылдап турар мастер башкы Саида Ивановна кончуг эки өөредип турар. Оон аңгыда, дүк-биле канчаар ажылдаарын техникумнуң сургуулдарынга өөредип турар.
Келир чылдан бээр техникумга даараныкчы деп мергежилди немээр сорулгалыг бис. Ынчан тыва тонну даарап өөредип эгелээр бис – деп, техникумнуң директорунуң оралакчызы Галина Мартай-оол чугаалады.
Бо техникумнуң сургуулдары шупту изиг күзелдии-биле чаа билиглерни сиңирип, чедип алган билии келир үеде амыдыралга чугула ажыктыг дээрзин эки билип турар. Чижээ, Олча Бапын-оол техникумну бо чылын доозар. Ол келир үеде тыва кыс кижиге иштенип-дааранырынга херек чугула билиглерни техникумга өөренип алган. Эң-не нарын угулзаларны суг-чинчилер-биле каастап тургаш, канчаар даараарындан эгелээш, чавага, уруг сыртыы, бопуктар, шай-дус хавы дээш өске-даа чүүлдерни ол чайлыг даараптар. Техникум соонда улаштыр дээди өөредилге черинче кирер сорулгалыг. А Мөңгүн-Тайгадан Ачыты Күскен-оол чаа-ла ийиги курсчу. Ындыг-даа болза ол ыяштан чазанырының аргаларын амдыгааштан эки шиңгээдип, тыва деспи, тос-карак дээш өске-даа херекселдерни чазаптар апарган. Келир үеде ол “ыяш чазаарынга мастер” деп мергежилди чедип алгаш, ол талазы-биле ажылдаар сорулгалыг.
Ниитизи-биле техникумда өөренип турар сургуул бүрүзү бодунуу-биле ылгалдыг, шевер, өөренип турар мергежилинге сонуургалы улуг дээрзин директор демдегледи. “Тыва улусчу ус-шеверлер техникуму” деп адын бүрүнү-биле бадыткап, келир үениң ховар салым-чаяанныг ус-шеверлерин өөредип, белеткеп турар башкыларның мурнунда салган сорулгалары хөй. Чылдан чылче үениң аайы-биле хөгжүп олурар техникумнуң доозукчуларының кылган ажылдары чаңгыс удаа эвес чонну өөртүр дээрзи билдингир.
К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18