Агым сугну кешкен соонда, кежигни кайыын-даа тыппас бис, а эрткен үениң агымын салгалдан салгал дамчып келген төөгүден, номнардан, солун-сеткүүлден билип ап чоруур бис.
Ол ышкаш бодувустуң эрткен үевисти сактып чоруур бис. Чижээлээрге, мээң ада-өгбелерим Алдыы-Ишкин, Үстүү-Ишкин, Үстүү-Каргал деп хемнерге чурттап чорааннар.
Миннип кээримге-ле, авам, ачам малчыннап чораан. Ачам Ондар Дамбый-оол Бады оглу, авам Шиви Самбың уруу. Ачамның авазы Ишкинниң улуг хамы турган дээр. Шын адын адавас Хам-кадай дижир. Хамнадыр деп келген улустуң артыжы чок боорга: «Артыш чок канчап кээр силер?» – дээш, алганып-алганып, Хөр-Тайганың хыраалыг артыштарын дүндүктен дүжүрүп эккээр турган. Авамның иштинге тыптып келгенимде, кырган-авам бурган оранынче чоруй барган. Аарып чыткаш, ачамга «Урууңар төрүттүнгеш, ойнап турар апаарга, кыскыл аът болуп алгаш чедип кээр мен. Менден кортпазын, чел-кудуруумдан туттунуп ойнап чорзун» деп чагаан. Шору апарганымда, шынап-ла, бичии чаражы кончуг, кыскыл, чел-кудуруу черге дөжелип чоруур аът мээң чанымга ойнап, шурап тура хүнзээр. Кудуруундан туттунгаш, элезинге маңнаар мен. Авам мени кыйгыра бээрге, аъдым өрү дээрже ужугуп үне бээр. Ооң соонда бир-ле чүве көөр, дыңнаар болу берген мен. Ойнаар аъдым келбейн баарга, чиңгис аразындан бичии кижилер үне халчып келгеш, мээң-биле чаржып ойнап тура хүнзээр чүве. Орайтап бар чорда, демги бичии кижилерим чиңгис аразынче кире халый бээр. Ол үелер меңээ эң-не уттундурбас кылдыр арткан. Ачамның кырган-ачазы Багай-оол Кодан-Баштыг оглу эрги моол болгаш орус дылдарга хостуг чугаалаар, билбес чүвези чок, кончуг эрестиг кижи чораан деп ачам чугаалаар. Күш-хүнезинин белеткээш чоруптар. Ачамның чугаазындан алырга, Алтай, Моол кирип чоруп турган. Бир катап кылагар кара сапогтуг, костюм чүвүрлүг, шляпалыг чанып келген. Ол үеде дарга-бошкаларга безин ындыг идик-хеп ховар турган. Багай-оол келген дээрге, чоок-кавынын бүгү чону ооң солун чугаазын дыңнаар дээш, чыглып кээр. «Ак орустар-биле кызыл орустар аразында үймээн болуп турар чүве-дир. Кызыл орустар эки хире улус-тур» – деп хөөреп орган дээр. Багай-оолдуң ачазы Кодан-Баштыг кадайы-биле иелээн база күштүг хамнар. Кодан хам оглу чер чоруур деп баарга, аъдының челиниң аразынга коңгулдуур баглап каар. Ол коңгулдуур оглунуң кайда чоруурун медээлеп, хамның күзүнгүзүнге дүжүп кээр деп кырганнар чугаалаар чүве.
1925 чылдың төнчүзүнде ээлчеглиг аян-чоруундан ээп келген. Бир дугаар чырыкче үнген «Эрге-Шөлээлиг Таңды Тыва» деп солунну эккелген. Чыылган чон чадырга сыңмайн, даштыгаа чудуктар кырынга олурупкаш, Багай-оол солунну номчуп бээрге, аажок магадап дыңнааннар. Дараазында удавайн «Араттың үнэн» деп эрги моол дылга, а 1930 чылдарда «Тываның Шыны» деп эгелиг солунну араттарга тарадып, номчуп берип чораан. 1931 чылдың төнчүзүнде, тыва үндезин үжүк-бижик тургустунарга, «Шын» деп эде адаан солуннарлыг келген. Үжүк-бижик билбес улуг-даа, бичии-даа улусту чаңгыс черге чыггаш, улуг калбак ыяш чазааш, аңаа бижип өөредип, солунче чорудуп турган. Ачамны база кырган-ачазы Багай-оол бичии турда-ла, номчуп бижип билир кылдыр өөредип каан. Багай-оол улгады бергеш, эккелген солуннарын, сөөлүнде ажы-төлүңге көргүзер сен дээш, ачамга берген. «Куйда аптара иштинге суп каан мен» – деп, ачам чугаалап орар кижи. Бичии турумда, ачам шынаа киргеш, «дириг» солуннар эккээр.
Кежээ дең чырыынга улуг улус солун номчааш оруптар. Мен чүгле чуруктарын ажып көөр турган мен. Шаанда көдээ черге чараш чуруктуг номнар бар эвес. 5 хар чедип турумда, авам үжүктерни шуптузун өөреткен. Чоорту номчуй берген мен. Үжүктерни кожуп тургаш, «Шын» солунну авамның ачазынга номчуп бээр апарган мен. Кырган-ачамның караа четпес кижи. Ынчангаш аажок амырап дыңнаар. Солун үжүглеп номчуур дээш, эмзиринди анайларым безин эмистик уттуп алыр турдум. Алгыржы бээрге, дүвү-далаш эмзирип алыр мен. Бирги класска Кызыл-Тайга эге школазынга өөренип кирген мен. Башкывыс Седип Шожаповна үжүктерни өөредирге билир, номчуптар боорумга, «Номчуп билир кылдыр кым өөредип калды?» – дээрге, «Шын» солун дээр турган мен. 6 класска тыва чогаал башкызы Шалгы Шириндеевич чогаадыг бижидер. Чажымдан көрүп келгеним көдээ амыдыралды бижиир мен. Башкым мени мактап-мактап, чогаадыгларымны «Шын» солуннуң редакциязынче чоргузуп турган. Чогаадыым солунга үнүп кээрге, дыка амыраар турдум. Чайгы дыштанылгамда чыылган хөй солун номчуп, мага ханмас мен. Улуг чогаалчыларывыс Мадон Моңгуштун, Доржу Моңгуштуң «Шын» солунга парлаттынган новеллаларын улуг сонуургал-биле катап-катап номчуур чораан мен. 8 класска өөренип тургаш, чогаал бижип эгеледим. Баштайгы новеллам «Шын» солунга «Алдын чечектер» деп ат-биле үнген. Оон эгелээш «Шын» солунда чуруктарны өттүндүр чуруп алгаш, ол чуруктарымны көргүскеш, Кызылдың уран чүүл училищезинче кирип алдым. «Шын» солуннуң ачызында новелла бижип, чурук чуруп эгелээним ол. Шаандан тура ада-өгбелерим «Шын» солунну таратчып, көшкүн чонга үжүк бижикти өөредип чораанынга, сеткилимниң ханызындан чоргаарланып чоруур мен.
Хөй-ле чылдар эртсе-даа, чашкы үем сактыышкыннары эң-не чараш, үнелиг эртинем бооп кезээде мээң-биле кады чоруур. Аккыр чараш энчекти сыраан ширтек кырында бышкан кызыл-тас дег алдын-сарыг чажын сула салып алган бичии уруг солуннарны чада каап, үжүглеп чадай-чадай номчуттунуп чыдыр.
Чадырывыс чандаңындан үнген ак-көк ыш салгын-сырын-биле ойнавышаан, хензиг көзенекте имистелген деңниң чырыы сагыш сеткилдиң ортулуунда чырывышаан…
Ирина ОНДАР.
Сүт-Хөл кожуун, Ишкин сумузу.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14