1981-1984 чылдарда Бай-Тайганыӊ Кызыл-Даг ортумак школазынга директорлап ажылдап турган мен. Ам бодап олурарымга, кайгамчык-ла тывынгыр, чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап турган-дыр бис. Школаны хүлээп ап тура, башкыларга «Чеме-халадан уштунар, келир чылын мурнуку одуругже үнер» деп дорту-биле чугаалаан мен. Шынап-ла, ол салган сорулганы коллектив сеткилинден хүлээп алгаш, бир чыл болгаш кожууннуң школаларының аразынга чарлаан социалистиг чарыштыӊ тиилекчизи апардывыс. Школаныӊ бүгү көргүзүглери бедээн, дөрт чыл улай социалистиг чарыштыӊ тиилекчизи болдувус. Шилчип чоруур кызыл тукту школа бодунга мөӊгези-биле арттырып алган. Өөреникчилерниӊ билииниӊ шынары бедээн, школаныӊ иштики, даштыкы дерилгези шынарлыг кылдыр кылдынган. Ол дерилгелерни национал утка-шынарлыг кылдыр кылып турган бис. Школаныӊ септелгезин, чаа өөредилге чылынга белеткелин сес айныӊ бирээде доозупкаш, партияныӊ кожуун комитединге илеткеп турдувус. Бо ажылдарга шылгараан кижилерни Абаза оруу-биле Шушенскоеже экскурсияладып-даа турдувус. Дөрт чыл иштинде ынчаар ажылдап келдивис. Чамдык улус бүзүревейн, чедип келгеш көрүп-даа турган. Ынчанмайн канчаар, борбак ыяштан кылган школаныӊ, интернаттыӊ септелгезин чаа өөредилге чылынга белеткелин сес айныӊ бирде доозупкан дээрге, мырыӊай болдунмас чыгыы чүвени боттандырып турганывыс ол-дур.
Ол ажылдарга башкылар, төрелдер комитеди, техниктиг ажылчыннар кайгамчык демниг, күжениишкинниг ажылдап турган. Спортчу шөлдерни шалалыг кылдыр кылгаш, школа чанынга Ада-чурттуң Улуг дайыныныӊ киржикчилеринге тураскаалды тургускан. Чылдыӊ-на школа хериминиӊ иштинге чуӊгулаар, маргылдаа эрттирер дошту кудуп турган. Чыл санында кожууннуӊ өөреникчилериниӊ аразынга хостуг хүреш маргылдаазын эрттирип турдувус. Школаныӊ хол бөмбүүнүң командазын баштап алгаш, кожуун чемпиону болдувус. Школаныӊ башкызы Юрий Салчак тыва хүрешке шүүп, даш чазаарыныӊ башкызы Сергей Кочаа турслётка тергиидээн. Школаныӊ Күдер-оол Салчак баштаан хөккейжилери шаӊналдыг черден дүшпейн турган. Александр Күжүгет башкыныӊ белеткээни бир өөреникчивис республика чемпиону апарган. Владимир Байыр-оол-биле баскетболга республика чемпионадынга кожууннуӊ чыынды командазыныӊ ойнакчылары болуп кириштивис. Чон бо-ла бүгү чедиишкиннеривисти магадап көргеш: «Бай-Тайгада спорттуӊ төвү Кызыл-Дагже көже берген, кызыл-дагжылар Кара-Хөлдүӊ шыырак спортчузу Демир-оолду «арендалап» алган» деп-даа турган чүве ийин. Өөредилге-кижизидилге ажылын бедик деӊнелге тудуп, школаныӊ материал-техниктиг баазазын сайзыратканым, спортчу чедиишкиннеривис дээш мени БАЛКЭ Төп комитединиӊ Хүндүлел бижии-биле шаӊнаан. Тываныӊ аныяктар эвилелиниӊ шугуму-биле Тиилелгениӊ 40 чылыныӊ мурнуу чарыында ГДР чедер халас путёвка меӊээ тывыскан. Школаныӊ уран чүүл көрүлдезинге киржир башкыларны, өөреникчилерни алдарлыг даш чонар мастер, спортчу, мөге, хөгжүмчү, бүгү талазы-биле сайзыраӊгай Владимир Шөмбүлович Салчак дендии-даа шыырак белеткеп турган. Кайгамчык солун, талантылыг, сайзыраӊгай кижилер-биле кады ажылдап, оларны өөредилге-кижизидилге ажылынче хаара тудуп турган кижи-дир мен. Ол үеде ук суурдан үнген ССРЭ-ниӊ Чурукчулар эвилелиниӊ 23 кежигүнү санаттынып турган. Оларныӊ үжүн школаже хаара тудуп турганым ол-дур ийин. Школага кады ажылдап турган кижилерден он ажыг кижи бажыӊнарында чонар-даштан янзы-бүрү дүрзүлер чазап ажылдап турар болган. Чонда тараан Дарган деп шола аттыг Кежиктиг Чылбак-оол акый ынчан одакчылавышаан, эге класс оолдарын чазанырынга өөредип турган.
Бо кончуг алдарлыг кызыл-дагжыларныӊ аразынга ажылдап, оларныӊ кайгамчык талантызын көрүп, ханы уткалыг солун чугааларын дыӊнап чордум. Сергей Хомушкуевич Кочаа биле Владимир Шөмбүлович Салчакты магадаар чораан мен: угаанының философчузун, бодалдарының делгемин, байлаан, кижизиин, улуг-бичии улус-биле чугаалажып билирин. Олардан дыка хөй чүүлдерни билип ап чордум. Мырыӊай дириг академиктер-дир ийин. Чүгле боттарыныӊ эвилеӊ-ээлдек, тывызык аажы-чаӊы-биле безин кижилерни боттарынче ала-чайгаар хаара туда бээр. Чээрбиги чүс чылдыӊ төнчүзүнде бо суурнуң онзагай салым-чаяанныг чурттакчыларыныӊ дугайында хоочун башкы, педагогика эртеминиӊ кандидады Крас Байыр-оолович Салчак Кызыл-Дагга чорааш, Сергей Кочаага, Владимир Салчакка, Кежиктиг Чылбак-оолга ужуражып чугаалашканыныӊ соонда, оларны: «Ёзулуг улусчу педагогтар бо Кызыл-Дагда, бо үш кижи чүве-дир» — дээн болгай.
Россияныӊ Өөредилге яамызыныӊ башкы эвес-даа болза, онзагай мергежилдиг, шевер кижилерни школаларже хаара тудар деп угланыышкынын элээн каш чыл бурунгаар, үени мурнап, Кызыл-Дагга боттандырып эгелеп турганывыс ол болган-дыр. Мындыг ажылдарны кылганывыс соонда, дөрт чыл эрткенде, бо угланыышкын көстүп келген. Кайгамчык шевер, чаа чүүлдерже чүткүлдүг кижилерни дилеп, оларны деткип, өөредилге-кижизидилге ажылынче хаара тудуп турганым ол. Өөреникчилерниң мөзү-бүдүш хевирлеттинеринге оларның үлегер-чижээ канчаар-даа аажок эки салдарлыын эскерген мен.
/ Демир-оол САЛЧАК.
Тожу кожуун, Тоора-Хем.
Чурукту интернеттен алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4