Тожу чоннуӊ амыдыралы бойдус-биле дорт хамаарылгалыг. Аӊныыр сезонунуӊ үезинден аңгыда, каттаар, тооруктаар, балыктаар үелерде черден дыка хөй орулганы киирип ап турар. Мында чурттап турар кижи бүрүзү ол үелерни кончуг таптыг ажыглаар чүве болган. Харын-даа өг-бүле бүрүзү ажы-төлүн эдерткеш, ол үени халас эрттирбес дээш, хөделип кириптер.
Каттаар, тооруктаарынга кончуг таарымчалыг үе тос ай-ла болгай. Ындыг чүве болганда, чыл санында өөредилге чылыныӊ эгелээрин сентябрь бирде эвес, октябрь бирде эгелээр. Ол хуусаа арай таарышпас деп бодаар болза, өөредилге чылын тос айныӊ он беште эгелезе кандыгыл деп саналдаан мен. Шак мынчаар таарыштыр кылыр чүве болза, Тожу чонунга кончуг ажыктыг, таарымчалыг болур хире.
Ада-иелер тос айда каттап, тооруктааш, өөренир ажы-төлүнге идик-хепти, эргежок чугула өөредилге херекселдерин садып бээр акша-төгерикти дораан ажылдап аптар ышкажыл. Ынчаар хөделир чүве болза, ажы-төлдү ажылга база өөредири ол болур-дур-ла. Бодумнуӊ бо төлевилелимни боттандырар талазы-биле бодалымны ынчангы кожуун чагырыкчызы Михаил Ким-оолович Кууларга таныштырып дыӊнаткан мен. Ол дарга, боттандырып болур чүве-дир деп деткээн. Ол-ла үеде класс бүрүзүнге тоорук сайы белеткеп дужаар бичии-бичии планнар онаап каан бис. Ол планнарын класстар күүсеткен. Тооруктаар чер суурдан ырак эвес, чүгле суг кешкеш, дагже үне бээр. Оортан кирген акша-биле школага чугула чүүлдерни садып алган бис. Школада эки өөредилгелиг, идепкейжи өөреникчилер өөредилге чылыныӊ төнчүзүнде акша шаӊналдарын алгылаан. Бо дээрге төөгүде кижи дыӊнап-даа, көрүп-даа көрбээн чүве-дир.
Тожу кожуун өске кожууннардан долгандыр турар хүрээлеӊи-биле, чоннуӊ амыдыралыныӊ үндезиннери-биле ылгалып турар. Долгандыр ногаан аргалар, тооруктаар, балыктаар, каттаар, аӊнаар черлер. Чон бойдустан дыка хөй ажыктыг чүүлдерни тып, азыранып чоруур. Аӊныыр сезону чоокшулап олурда, суурнуӊ чону дүймеп-ле эгелээр, дойлу берген ары өө ышкаш апаар. Дүнелерде суурнуӊ аӊчыларыныӊ ыттары безин ээрип, улужуп тура хонар. Черден орулга тыптар-ла эр кижилер шупту машиналыг, чарылыг тайгаже чоруптар. Мында херээжен улус база аӊнап турар болду.
Аӊныыр сезону эгелей бээрге, суурга каш-ла эр кижилер-биле школада ажылдап турар эр башкылар артар. Олар чүгле улуг-хүнде суур чоогунда дииӊнеп маӊнажып турар болур. Башкы кижиниӊ улуг-хүнде безин өөреникчилер-биле кылыр ажылдары бар болгай. Чамдык эрлер аргада аӊнап, дииӊнеп чорда, эр башкылар школада боорга, оларны кээргей берген мен. Школаныӊ эр башкыларынга чыл санында, күскү аӊнаашкын үезинде, чаӊгыстап чээрби хонук аӊнап чоруптарын чөпшээрээр. Ол аӊнап чорупкан башкыныӊ кичээлдерин арткан башкылар эрттирип турар. Өөредилге программазынга кандыг-даа чидириг болбас. Чыл санында аӊнаашкынныӊ план-графигин тургузар. Бодап алган төлевилелимни башкылар хуралынга чугаалашкаш, бадылап алдывыс. Ооң эки талазы – эр башкыларныӊ школадан үнгеш, өске ажылче шилчий бээрин болдурбас, эр башкыларныӊ санын школага көвүдедири, оларны деткиири. Ол чылын өөреникчилерниӊ бүдүрүлге бригадазын удуртуп чайлаан күш-культура башкызы Рудольф Кара-оолович Колду бо чылын аӊнадып чорударын шиитпирледивис. Төлевилел ажылдап эгелей берген. Өөреникчилер тоорук сайы дужаар планын күүседипкен. Рудольф Кол аӊнап чорааш, олчалыг чанып келген. Бистиӊ ол эгелеп турган төлевилеливисти кожууннуӊ Өөредилге эргелели, партия кожкому доза шаап: «Башкыӊны чүге аӊнадып чорудупканыӊ ол, чон таарзынмайн тур, ооӊну соксат» — дээн чүве. “Башкы кижи канчап кичээлдерин каапкаш, аӊнап чоруй баар чүвел, ындыг чүве кажан-даа туруп көрбээн чүве-дир. Тооруктаар ажыл кончуг берге, ону өөреникчи улус кылып шыдавас” – дигилээр кижилер база турган. Чээрби хонукта школадан бир башкы аӊнап чоруптарга, школаныӊ ажылынга кандыг-даа чидириг болбас чүве-дир ийин. Чамдык кижилер, ол аӊнап чорупкан башкы олчаан школаже келбейн баар чүве ышкаш, бодаар болган.
Бир катап хоочун аӊчы бүгү назынында геологтар эдерип, оларга орук айтып берип чораан Хуралбай Дөйбет мынча дээн чүве: «Сээӊ Ий школазынга эгелеп турган төлевилелиң кончуг чүүлдүг чүве. Школада ажылдап турар эр башкылар аӊнаксаар-ла болгай. Бо школада дыка хөй эр башкылар бар. Чыл санында ийи-даа эр башкы чээрби хонук аӊнапкаш келирге, чүзү канчап баар боор, хем келдейип, чон чолдая бээр эвес. Ол ажылды уламчылаан болза, аӊнаарынга сонуургалдыг Тываныӊ бүгү эр башкыларын маӊаа, Тожуга, чыып эккээр часкан кижи-дир сен».
Ол-ла үеде бодумнуӊ чогааткан программам-биле үстүкү класстарга «Аӊнаашкын» кичээлдерин эрттирип эгелээн мен. Ооӊ соонда, каш чыл эрткенде, профтех шугумунга аӊнаашкын программазы көстүп келген. Соӊгу чүк улузунуӊ ному-биле өөредип турар болду. Мээӊ ажылдап кылган программамга деӊнээрге, утказы кызыы программа-дыр деп көөр чордум. Аӊнап чорда, озал-ондак болдурбазыныӊ хемчеглери, азып-тений берзе, канчаар хөделири, аъш-чем төнүп, аштай берзе, черден чүнү тып чиири, бойдустуӊ улуг халаптарындан чайлаарыныӊ аргалары дээш дыка хөй эргежок чугула билиглер мээӊ программамда кирген. Ону оолдарга өөредип тургаш, балык тудар херексел чокка, балыкты канчап тудуп алырын айтып берип турганымны сактып олур мен.
Хемниӊ эриктериниӊ адаан, суг иштинде улуг калбак даштарныӊ адаан холдаарын, инени изиткеш, хөтпе ышкаш кылдыр ээп алырын. Хеп даараар хендирни каткаш, ол хөтпени сыптап алгаш, балыктап болурун айтып берип турган мен. Улуг-хүннерде өөреникчи оолдарымны эдертип алгаш, Хам дыт чанындан балыктадып өөредип турдум. Шиӊгээдип алган билиин херек кырында ажыгладып турарым ол-дур ийин. Оолдар суг иштинде балыктарны үттен бакылап алган, дыка сонуургап чыткылаар чүве. Эр башкыларны школаже хаара тудар, оларныӊ санын көвүдедир, школадан үнүп чоруурун болдурбас талазы-биле Чазактыӊ ап чоруткан хемчеглери 2013 чылда эгелээн-не болгай. А бис ону оранчок мурнап, чээрби ажыг чылдар бурунгаар, Ий ортумак школазынга боттандырып эгелеп турганывыс ол болган. Мээӊ бодап тып, шенеп турган чүүлдерим соонда барып амыдыралга боттаны-даа бээр болур чораан.
/ Демир-оол САЛЧАК.
Тожу кожуун.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18