Эрес-маадыр өгбелер

(Төнчүзү. Эгези № 24 "Шында")

ХОЛАҢ-САНАА
Чонда шола ады ол, шын ады Дугур Санаа Түлүш оглу. Ол хып дээн чалыы үезинде Шагаан-Арыг адаанда Даг-Ужунга 1921 чылдың мартта Тывага арткан хөй боо-чепсектиг кыдаттарны чылча шапчырынга дорт киришкен маадыр-дыр. Кадыг-дошкун демиселге эрес-дидими-биле ылгалып, шаңнаткан-даа.

Чаа-Хөлге чанып келгеш, ада-иезинге дузалажып, мал өстүржүп эгелээн.

Улузу Эрзин чурттуг чалыы кыс айтырып, Санааны өглеп каан. Каш-даа чыл чурттаан-даа бол, амыдырал шуудавайн барган. Кадайын дедир чандырып, улузунга чедирип берген. Ол хевээр өг-бүле тутпаан.
Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээнде, Тывага алдын казар бүдүрүлгелерже мобилизацияга Санаа таварышкан. Дөртен хар ашкан-даа бол, кончуг күш-шыдалдыг болгаш, эки ажылдаан, шаңнаткан-даа. «Хараал» алдын уургайындан чанып келгеш, Минусинск – Хере- ме – Чаа-Хөл – Шагаан- Арыг – Баян-Кол – Кызыл аразынга эжиндирип турган пароходтуң Чаа-Хөлде доктаамынга хөй чыл таңныылдаан. Эжинген оолдарны пароходче чоокшулатпас, кончуг шириин. Кажан Кызыл – Минусинск аразынга пароход аргыжылгазы соксаанда, Холаң-Санаа Чаа-Хөл суурнуң адаа талазынга бичии саман бажыңга чурттап олурган.

Санаа боду хертеш дурт-сынныг, галифе чүвүр, кылагар сапык кедер, эрги кара фурашкалыг, үргүлчү шериг хептиг чоруур ашак.
Дугур Санаа (Холаң-Санаа) амгы үеде Чаа-Хөлдүң Булуң-Теректе чурттап олурар Алексей Монгушевич Комбунуң кырган-авазының кады төрээни. Алексей Комбунуң кырган-ачазы, хелиң сагыл чедир өөренген улуг лама биле Холаң-Санаа хөлчок хөөрежир, анаа-даа ооң өөнге бо-ла келир турган.

Холаң-Санаа ынчан чеден харлыг хире назынныг турган боор, мээң ада-иемниң бажыңынга бо-ла келир, ачам-биле хөөрежир, чугаакыр, баштак-хөглүг, сергек ашак чүве.
Назылап кырааш, Бай-Сөөтте кырганнар бажыңынга чурттап тургаш, аңаа чок болган.

Тывалар кыдат шериглерни 1921 чылдың чазын чылча шапканы Шагаан-Арыг чоогунда Даг-Ужу деп черге эрги Чаа-Хөл ортумак школазының башкызы, Чаа-Хөл биле Шагаан-Арыг чоок-кавызының төөгүзүнүң шинчилекчизи Виктор Седипович Кызыл-оол өөреникчилери-биле 1960 чылдарның ийиги чартыында тураскаал кылып, кыдаттар-биле тулчуушкунну баштаан тыва дайынчыларның ат-сывын сиилбип бижээн. Ол тураскаал ам шуут үрелген, ону эрткен-дүшкен кижилер болгаш үе үреп каапкан. Ону Белдир-Кежиг чоогунга, улуг автоорук чанынга катап тургузар болза, төрээн чериниң төөгүзүн билип алырынга салгалдарга эки салдарлыг болур ийик.

ХҮЛБҮЗЕК КЫРГЫС

Хүлбүзек Кыргыстың чугаазы-биле алырга, Даг-Ужунга турган кыдат шериглерниң аъш-чем кылыр поварларының аразынга тыва сөөк кижи бар болган. Ооң дузазы-биле пөс-биле шып каан пулеметтуң мажызын тывалар бүдүү адырып алган. Ынчангаш кыдат шериглер ону тулчуушкунга ажыглаар арга чок болганнар.

Кыдат паараңче халдаашкын мурнунда кезек араттар хар-биле хөмдүнгеш, чаштынып чытканнар. Хүлбүзек Кыргыстың буттары сооктан мырыңай үжүүр чыгыы чыткан. Даң бажында боолар дааштаашкыны үнери билек, чаштынып чыткан бөлүк араттар паараңче халдап кирипкен.

Хүлбүзек Кыргыс боолавышаан, дүвүрээзин, алгы-кышкы, өлүм-чидим аразынга маңнап тургаш, бир каас өгже кире халаан. Ында ширээ кырында кечим шай салгаш, кадак-биле ораап каан хола тавак чыткан. Та чүнү бодапканы ол, шайлыг тавакты хойлапкаш үнүп чыдырда, кыдат солдат удур кирип келгеш, боозунуң чыдазы-биле ооң хөрээнче шашкан, Хүлбүзек ойта дүжерге, ону өлүп калган деп бодаан боор оң, кыдат дедир үнүп чоруй барган. Хүлбүзек туруп келгеш, хойнунда шайлыг тавакты уштуп эккээрге, чыда тавакты өткеш, шайга дегген. Сөөлүнде ол тавактың ойбак черин дуй дуңзаалап алган, «Мени дириг арттырган таваам-дыр» деп, эдилеп чораанын көрген ашактар сактып чугаалаар.

/ Дегут ДЕМЧИК,
РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.

"Шын" №26 2023 чылдың апрель 12

#Шынсолун #Тыва #Шынныңпочтазындан#Төөгү#ХомдуДайыны