Чаа-Хөлдүң девискээри эрте-бурунгу шагдан бээр Тывага болуп турган төөгүлүг болуушкуннарның кончуг хайныышкынныг чери. Чаа-Хөлдү таварты хөй чоннар аргыжып, аңаа дужуп, оларның аразынга дайыннар үргүлчү хып үнүп турган. Ынчангаш ооң ады Чаа-Хөл апарган. Чаа – дайын, Хөл – хөлзээзинниг деп ийи сөстен бо черниң ады тывылган.
Улуг-Хемни куду база өрү дээш кайы-даа угже оруктуң белдиринде чыдар болгаш, ону хааннар-беглер эжелеп, аңаа быжыгланып, боттарының экономиктиг болгаш дайынчы күчүзүн күштелдирип алырынче чүткүп чорааннар. Ооң херечизи Чаа-Хөлдүң девискээринде хөй санныг базырыктарның болгаш шивээлерниң артынчыларының бары.
Тывага чораан аян-чорукчуларның орук демдеглелдеринге үндезилеп, Чаа-Хөл суурну орус садыгжылар 1887 чылда үндезилээн деп төөгү материалдарында айыткан. Төөгү ажылдарынче “Джакуль” деп ат-биле суур кирген. Төөгүде “боор оңнаан” чүүлдер хөй-даа болза, 1887 чылды Чаа-Хөл суурнуң үндезилеттинген чылы кылдыр хүлээп алган.
Чаа-Хөлдүң девискээриниң эптиг, агаар-бойдузунуң таарымчалыг байдалы тус черниң үндезин чурттакчы чонунга бергелерни таварыштырып келген деп болур. Чүгле эрте-бурунгу шагда эвес, а совет үеде база ындыг болган. Чаа-Хөл шынаазынга Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырын тургузар шиитпирни совет чазак 1960 чылдарның эгезинде хүлээп алган.
Чараш агаар-бойдустуг, делгем тараа болгаш сиген шөлдерлиг, мал одарларлыг Чаа-Хөл шынаазынга Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырын тургузуп, Чаа-Хөл, Үрбүн, Кара-Тал суурларның чурттакчыларын амгы Чаа-Хөл суур турар черже көжүргени тус черниң чонунга, эң ылаңгыя улуг назы-харлыг кижилерниң угаан-сарыылынга дыка кавынныг согуушкун болган.
Эрги-Чаа-Хөл (суг адаанга барган суурун чон ынчаар адаар апарган) совет үеде элээн сайзыраан. Аңаа тыва, орус, татар, хакас дээш хөй омак-сөөктүг кижилер эптиг-демниг чурттап, ажылдап турганнар. Өскен-төрээн суурунуң чүгле ора-сомазы арткан-даа болза, олар аңаа ынак, хүндүлээр болгаш, беш чыл эртерге-ле, Чаа-Хөл суурнуң хүнүн демдеглеп, Эрги-Чаа-Хөлге барып, Сактыышкын ёзулалын чорудуп турарлар.
135 чыл эрткенде...
Бо 2022 чылдың июнь айның 4 – 5 хүннеринде Чаа-Хөл суурнуң үндезилеттинип тургустунганындан бээр 135 чылын демдеглеп эрттирген. Июнь 4-те спортчу маргылдаалар, оюн-тоглаа болган. Эрги-Чаа-Хөл суурга чурттап, ажылдап чораан улуг назынныглар болгаш оларның ажы-төлү июнь 5-те төрээн суурунуң орнунга чедип, Сактыышкын ёзулалын эрттирген. Саян-Шушенск ГЭС-тиң суу чылдың-на шыва ап турар-даа болза, оларның төрээн сууру суг халавы-биле демисешпишаан – Чаа-Хөл суурга чечектелип турган чуртталганың ора-сомазын дой-довуракка, баларга хөме шаптырбаан. Школаның, клубтуң, чуртталга бажыңнарының цементиден куткан таваа ам-даа көстүп чыдар. Төрээн чуртун эргип келген чаа-хөлчүлер чурттап турган бажыңнарының ора-сомаларын барып тып, оларга мөгейип кааннар. Анатолий биле Надежда Жуков алышкылар чаш болгаш элээди назынын бо суурга эрттирип, Чаа-Хөл ортумак школазынга өөренип чорааннар. Олар ада-иезиниң бажыңының орнун тыппайн баарга, Чаа-Хөл суурнуң улуг назы-харлыг кижилери оларның ада-иезиниң Октябрьская кудумчуга турган бажыңының орнун айтып берип, Анатолий биле Надежданың ада-иезиниң дугайында сактып чугаалааннар. Чырык өртемчейден шагда-ла чоруй барган оларның ада-иезин Чаа-Хөлдүң хоочуннарының сактып чоруурунга Анатолий биле Надежда Жуков алышкылар аажок өөрээннер.
Эдуард Дамба шуут-ла Чаа-Хөл школазынга төрүттүнер салым-чаяанныг болган кижи-дир. 1973 чылда Улуг-Хем үерлеп дажааш, суу эмнелгени хөме ап кээрге, божудулга салбырын школаның бичии бажыңынче көжүрген. 1973 чылдың июнь 11-де Эдуард школага төрүттүнгеш, элээди оол назынында аңаа өөренип турган. 1983 чылда Чаа-Хөл суурну көжүрүп эгелээнин ол дыка эки сактып чоруур. “Дайын болган чүве-биле дөмей болбазыкпе, школадан чанарда, бузуп каапкан бажыңнар аразы-биле кылаштажып турдувус – деп, ол чугаалады. – Чаа-Хөлдүң ийи каът школазын күштүг тракторлар-биле буза тырттырып чадап каан. Школаның бажыңнарының ханаларын, оларның азыгларын, класстарның шалаларын шаанчактап тургаш тудуп каан болган. Школаны тургузу-ла өрттедипкен болгай”. Школа өрттенип турда, ону өрттедипкен ажылчыннар боттары-даа, ону көрген кижилер-даа ыглажып турган деп, дыңнаанын Эдуард Сүрүн-оолович чугаалады.
Эрги-Чаа-Хөлден Чаа-Чаа-Хөлче көжүп чоруткан сөөлгү кижи орус омактыг Драчук деп хоочун чүве-дир. Бо суурну орус чоннуң үндезилеп тургусканында, орус омактыг кижиниң эң сөөлүнде (1985 чылда) көжүп чорутканында база ужур-ла бар ышкаш-тыр.
Ис чок чиде бербээн...
Чаа-Хөл школазының орнунга Сактыышкын ёзулалының киржикчилери чыскаалыптарга, “Маңаа сайзырап турган амыдырал, чечектелип турган чуртталга ис чок чиде бербээн, оларның дугайында сактыышкыннар бистиң чүректеривисте артып калган, чаа Чаа-Хөл суур болуп уламчылап турар” – деп, бо Сактыышкын ёзулалдың организаторларының бирээзи Урана Седипей чугаалаан.
Эрги-Чаа-Хөлге күдээлер, келиннер болуп келгеш, ол-ла хевээр бо суур-биле салым-чолун харылзаштырган, амгы салгалы ажы-төлдү өстүрген хоочуннарга тураскаал белектерни тудускан. Суурнуң хөгжүлдезинге көскү үлүүн киирген хоочуннарга “Эрги-Чаа-Хөлдүң эрес оглу”, “Эрги-Чаа-Хөлдүң эрес кызы”, “Эрги-Чаа-Хөл ховар оглу”, “Эрги-Чаа-Хөл ховар кызы” деп мактал шаңналдарны тывыскан. Оларның аразында диш эмчизи, шүлүкчү болгаш хөгжүмчү Юрий Тун-оол, мөге Аян Сараа, Кызыл хоорайның мэри Карим Сагаан-оол, ус-шевер мастер болгаш башкы Анатолий Даш дээш өскелер-даа бар болган.
Эрги-Чаа-Хөлге Сактыышкын ёзулалының соонда суурнуң 135 чылының байырлалы Чаа-Хөл суурнуң (Чаа-Чаа-Хөл) Культура бажыңынга уламчылаан.
Чүгле Чаа-Хөлдүң эвес, а бүгү Тываның эрте-бурунгу төөгү тураскаалы, Авыда бурганның дашта оюп сиилбээн овур-хевирин кадагалап арттырар, ооң хоолгазын Сүме дагның бедиинге оюп сиилбиир талазы-биле кылып чоруткан ажылдарның дугайында “Салгын” волонтёржу шимчээшкинниң удуртукчузу Анай Балчыровна Кара-оол чыылганнарга чугаалап берген. Авыда бурганның овур-хевирин дашта хоолгалап каан бедик хаяны чон “Бурган-Даа” деп адай берген. Ол ам республиканың онзагай тураскаалы апарган. Республиканың төөгү тураскаалдарын камгалап арттырар болгаш Тываның ат-алдарлыг кижилеринге, политиктиг репрессияга таварышканнарга тураскаалдарны тургузар талазы-биле Анай Балчыровнаның организастап чорудуп келген ажылын чон бедии-биле үнелеп турар. Ачы-буянныг үүлени кылып чоруур хүндүлүг угбай-биле кады келген артистер чонга ыр-шоорну бараалгаткан.
Культура одаанга эрткен байырлыг кежээ Чаа-Хөлдүң шылгараңгай кижилеринге шаңналдар тыпсыры-биле уламчылаан. “Чаа-Хөл суурнуң хүндүлүг чурттакчызы” деп атты республикада билдингир хирург эмчи, “Россия Федерациязының алдарлыг эмчизи” хүндүлүг аттың төлептиг эдилекчизи Алевтина Кыргысовна Сиразитдиновага (Седип); Чаа-Хөл суурга төрүттүнгеш, аңаа бүгү назынында ажылдаан, Чаа-Хөлдүң уруглар садының кижизидикчи башкызы, директору чораан, амгы үеде Чаа-Чаа-Хөл суурда чурттап чоруур Галина Васильевна Островскаяга дээш өскелерге-даа тывыскан.
Чаа-Хөл суурнуң 135 чылынга тураскааткан байырлал тус черниң уран чүүл ажылдакчыларының концерди болгаш оюн-тоглаа кежээзи-биле доозулган.
/ Шаңгыр-оол Суваң.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
