Кижиниң чуртталгазы, ооң келир үези бодунуң шилип алган мергежилинден, ажылынга бердингенинден хамааржыр. Шын мергежил шилип алыры дээрге-ле чуртталганың бүзүрелдиг «таваан» салып алганы ол.
Чамдыкта «Күш-ажылдың кижизи» деп билиишкинни чүгле бүгү назынында күжүн үндүрүп, чаңгыс-ла организацияга ажылдаан улуг назылыг улуска хамаарыштыра бээр бис. Чижээ, өөреникчи-дир, ооң школа доозары, ылаңгыя бо берге чаңгыс аай күрүне шылгалдалары дужаар шыңгыы үеде, шылгалдаларын «тергиин»-даа, «ортумак»-даа демдектерге дужаары, школачының 11 чылдың дургузунда кылган күш-ажылының түңнели-дир.
Школаны дооскаш, чаңгыс-даа чыл эрттирбейн, дээди өөредилге черинче дужаап кирип алгаш, дооскаш, Россияның кайы-даа булуңунга ажылдап, билиин ажыглап чоруур аныяк оолдар, кыстар дыка хөй. Оларның бирээзинге агрохимик деп тускай эртемниг Азияна Ондар хамааржыр.
Эртем-билигге сундулуг аныяк кыс амгы үеде амыдыралының аайы-биле Якутск хоорайда ажылдап, чурттап чоруур. Ол «Саюри» КХН комплекизинде агрохимик болуп ажылдап турар. Азияна бичиизинден тура-ла өөредилгеге, чаа чүүлдер билип алырынга сонуургалдыг чораан. Ооң эң-не ынак эртеми – химия. Азияна Бурятияның көдээ ажыл-агый академиязын 2023 чылда кызыл диплом-биле дооскан. Бирги ажылчы базымнарын Тываның күрүне агрохимстанциязынга агрохимик кылдыр эгелээн.
«2018 чылда Кызылдың 9 дугаар гимназиязын дооскаш, найысылалдың 10 дугаар техникумунга садыгжы-кассир салбырынга өөренип турумда, дээди өөредилге черлеринден ажык кичээлдер эрттирер башкылар келген. Оларның аразынга Улан-Удэниң күрүнениң көдээ ажыл-агый академиязының төлээлери база турган. Ол ажык кичээлдер үезинде агрохимия деп эртем бар деп билип алдым. Ынчан агрохимик эртеминге сонуургалым оттуп келген» — деп, Азияна бодун таныштырды.
– Азияна Владимировна, агрохимик кижи дээрге кымыл ол?
– Агрохимик кижи довурактың болгаш ногааның азы чем бүдүрер культураларның анализин кылгаш, ооң түңнелдеринге даянып алгаш, чемишчидилгени шын ажыглаар талазы-биле сүмелер тургузар кижи.
– Ногаажыларга кандыг сүме берип болур силер?
– Беш чылда бир катап ногаа тарыыр черинге аргохимиктиг шинчилел эрттирип алыр болза артык эвес. Шинчилел ажылын кылган соонда, кайы хире чемишчидилге херегин, ногаа тарыыр чериниң хөрзүнүнде кандыг-кандыг эки бүдүмелдер барын, кандыг бүдүмелдер чедишпейн турарын билип алыр.
– Ногаа тарааш эки дүжүт ажаап алыр дизе, чүнү канчаарыл?
– Дүжүт чаагай болзун дээр болза, бир-ле дугаарында, аарыг-аржык чок үрезин болгаш эки бүдүмелдерлиг хөрзүнден дүжүт кончуг хамаарылгалыг болур. Довурактың сумус деп каъды бар. Ында өлген курт-кымыскаяктың кештери болгаш бичии-бичии дазылдар бар боор. Ол дээрге ногаа өстүреринге кончуг эки микроэлементилер-дир.
– Чемишчидилге чокка өстүрген «арыг» ногаа бо үеде бар бе?
– Мээң билирим-биле алыр болза, чок деп санаар мен. Дүжүт эки болзун дээш, дөмейле чемишчидилгени болгаш химикаттарны ажыглап турар-дыр ийин. Ол улуг компанияларга хамаарыштыр чугаалааным ол. А бир эвес бодунуң хериминиң иштинге ногаа тарып алыр болза, «арыг» болбайн канчаар.
– Тывага кандыг үнүштү хөйнү тарыыр болза экил?
– Тываның агаар-бойдузу, хөрзүнү тускай чер. Аңаа хөй тараа болгаш сула тарыыр болза, кончуг таарымчалыг. Сөөлгү чылдарда кырлыг-караны тарып эгелээн. Ногаа тарыырынга Бии-Хем, Каа-Хем, Таңды кожууннарның хөрзүнү кончуг таарымчалыг. Ол кожууннарда хөрзүннүң «Каштановый» деп хевири бар болуп турар.
– Эртемиңер аайы-биле келир үеде чүнү планнап турар силер?
– Тываның хөрзүнүн сайгарып, эртем ажылы бижиксээр мен. Оон ыңай дуржулга кирип алгаш, Тывага ногаа тарыыр теплица ажыдыксап турар мен.
Келир үеде эртемим аайы-биле эртемден чаданы чедип алыксап чоруур мен.
Якутияның агаар-бойдузу Тывага көөрде кадыг-дошкун-даа болза, ногаа тарыыр талазы-биле ажылдар элээн сайзыраңгай-дыр. Дыка хөй чаа чүүлдерни өөренип, дуржулга ап тур мен. Тускай дериг-херекселдиг теплицада дыка хөй ногааны тарып, өстүрүп, садып турарлар.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8
