ТЫВАНЫҢ АЛДАРЛЫГ КИЖИЛЕРИ
Тываның эртеминиң сайзыралынга улуг үлүүн киирген эртемденнерниң бирээзи Россияның өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның күрүне университединиң алдарлыг профессору, «ХХ векте Тываның алдарлыг кижилери” деп номче ады кирген биология эртемнериниң доктору, профессор Сечекмаа Сагды.
Даарта, май 30-де, Чечекмаа Түлүш-ооловна Сагдының 80 хар юбилейи. Ооң бүдүүзүнде Тываның хөгжүлдезинге бодунуң төлептиг үлүүн киирген эртемден-биле ужуражып, чугаалаштывыс.
— Чечекмаа Түлүш-ооловна, силерниң дугайыңарда Тываның чону эки билир болгай. Эртемче орууңар канчаар эгелээнил?
— Эртем-билигже орук школадан эгелээр болгай. 1951 чылда Сүт-Хөл кожууннуң Хөр-Тайга школазының 1-ги клазынга өөренип кирдим. Эге класстарга башкым Ондар Бичии-уруг Лопсановна. Чараштыр бижимел кичээлинге: «Багай кижиниң холунуң үжүү ыргак-дагыр болур. Мээң сургуулдарым багай болурун күзевес мен, чараштыр бижиңер, уруглар» — деп турганы ам-даа кулаамда дыңналып чоруур ышкаш.
Районнарда чеди чыл школаларын 1959 чылда эки өөредилге-биле дооскан оолдар, уругларны Кызылдың 2 дугаар школазынга чыып, олар ажылчын профессиялар шиңгээдип алыры-биле холбаалыг тускай программа-биле өөредип турган. Сүт-Хөлдүң Суг-Аксы чеди чыл школазындан Өшкү-Саар Ооржак, Бавуу Ховалыг, Галя Ооржак, Найдан-оол Ондар, Барыын-Хемчик кожуундан шилиттинген өөреникчилер Мартаалай Ооржак, Калин- оол Куулар, Кончап Куулар, Чаш- оол Куулар, Чыртак-оол Оюн, Шериг-оол Ооржак, Кадр-оол Ооржак болганнар.
Бүгү Тывадан чыып эккелген өөреникчилерни ажылчын профессияларга өөредири-биле класстарны Кызылдың бүдүрүлгелеринге быжыглаан. Неделяның 4 хүнүнде школага, 2 хүнүнде бүдүрүлгелерге ажылчын мергежилдерге өөренир. Оолдарны Кызылдың алгы заводунга болгаш чазанылга фабриказынга быжыглаан. Уругларны — дааранылга фабриказынга. Уруглар аңаа идик-хеп даарап өөренип алган бис. Ажылчын мергежилдер шиңгээдип алган дугайында шынзылгаларны биске тывыскан. Мен “4-кү разрядтың даараныкчы-моторизи” профессияның шынзылгазын алдым. Дааранып өөренип алганым меңээ дыка ажыктыг болган.
1962 чылда школаны дооскаш, Хөр-Тайга школазынга 2 чыл башкылап ажылдааш, Бурятияның күрүне университединиң биология–химия факультединге кирип алгаш, 1-ги курсту доозупкаш, Сагды Кадр-биле бадыланчып алган бис. Ол мээң чаңгыс классчым. Оон мен бот-өөредилгеже шилчидип, Кызыл-Тайга, Суг-Аксы школаларга башкылап ажылдап, Кызылдың башкы институдунуң география–биология факультединге бот-өөредилге-биле өөренип турдум. 1969 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунга биология кафедразынга лаборантылап ажылдай бердим. 1970 чылда институтту бот-өөредилге-биле дооскаш, ассистент, улуг башкы, доцент, профессор чадаларже депшип ажылдадым.
— Силерниң эртем ажылдарыңар доос-каралар шинчилээри-биле холбаалыг болду. Ол теманы канчап шилип алдыңар?
— Доос-каралар, өске-даа курт-кымыскаяк черниң хөрзүнүн болбаазырадып турар, кончуг ажыктыг хензиг амытаннар-дыр. Институтка өөредилге үезинде-даа, башкылап ажылдай бергеш-даа оларны сонуургап, чыып ап чораан мен. Россияның эртемнер академиязының Ленинградта А.И. Герцен аттыг педагогика университединиң аспирантуразынга өөренип кирип алган мен. Чыып алган доос-караларымны көргүскеш, оларның микробиологтуг тургузуун шинчилээр эртем ажылы кылыксап тур мен дээримге, кыдыкы девискээрде институтту бот-өөредилге-биле дооскан кижи ону шыдавас сен, өске тема шилип ал дээннер. Ындыг сүмени берип турган кижилерниң бирээзи университеттиң зоология кафедразының эргелекчизи профессор Ксения Суханова. Доос-караларның клеткаларының тургузуун, химиктиг составын шинчилээри, ылап-ла харын, дыка нарын эртем-шинчилел ажылы-дыр ийин. Алыс черле кылыр дээн чүүлүмнү албан кылыр кижи болбазык мен бе. Оон аңгыда, бот-өөредилге-биле шиңгээдип алган эртем-билиимни, Кызылдың башкы институдунда ханы билиглерни берип турарын бадыткаар дээш, чөпшээрешпээн мен. А профессор Ксения Мироновна мээң кызымаамны көргеш, кандидат диссертация ажылымның удуртукчузу апарган. Аспирантураның баштайгы чылын хүндүскү өөредилге-биле дооскаш, арткан чылдарда бот-өөредилгеге өөрендим. Биология эртемнериниң кандидады атты чедиишкинниг камгалап алдым.
Доктор ажылымның кол консультантызы улуг эртемден энтомолог-колеоптеролог, биология эртемнериниң доктору профессор Глеб Сергеевич Медведев болган. Эртем-шинчилел ажылын кылып тургаш, шылгараңгай эртемденнерге таварышканым аксым кежии деп санап чоруур мен.
— Силерниң эртем ажылыңар «Убсунур ыйгылаажы» заповедник-биле холбаалыг болган болгай.
— Ийе. Профессор Виктор Бугровский бүгү Тываны эргип кезээш, эң-не баштай Светлана Сүрүновна Курбатская, Лилия Кыргысовна Аракчаа база мээң-биле ужурашкаш: «Кайгамчык чараш бойдузуңарны көрдүм, онзагай-ла-дыр! Долгандыр бедик даглар-биле кажааланган, дээр адаанда боду чайгаар бүткен кайгамчык лаборатория бар-дыр. Ооң девискээринде дириг амытаннарның-даа, үнүштерниң-даа чамдыызы өскээр тараваан, чүгле тус чернии-дир (эндемик), ону шинчилээри чугула-дыр»— деп чугаалааш, Убсунур ыйгылаажынга заповедник тургузарын тайылбырлады.
Саадал чокка ажыл-даа эгелээн. Географ Светлана Курбатская бүгү эртем-шинчилел ажылын харыылаар, биолог Лилия Аракчаа эртем-шинчилел отрядын тургузар, а меңээ эң аар чүък таварышкан – организастыг ажыл. Рюкзак, майгындан тура экспедиция машиназынга чедир тыптынар апаар. Профессор Бугровский бодунга эң берге ажылдарны дагдынып алды —төлевилелди ажылдап кылыры, ону боттандырарынга акшаны тывары. Эгезинде биске билдинмес чүүлдер хөй болган. Профессор Бугровский-даа, бис-даа акшаландырыышкын, материалдыг хандырылга дээш өске-даа нарын болгаш берге айтырыгларны шиитпирлээн бис. Ол-бо организациялардан дуза-даа дилеп турдувус. Чижээлээрге, ынчан Тываның профэвилелдериниң даргазы турган Тамара Чаш-ооловна Норбу студентилерниң эртем болгаш дыштанылга лагерин тургузарын сүмелээрге, ол арга-биле эртем-шинчилел отрядының аъш-чем-биле хандырылгазын шиитпирледивис.
Баштайгы экспедицияже үнер үе база келген. Кызылдың башкы институдунуң машиназы отрядты О-Шынаага аппарып каапкан. О-Шынааның ымыраазын канчаар! Изиин! Рюкзактарны чүктепкеш, чадаг базып, майгыннарга хонуп, шинчилел ажылдарын кылып чайладывыс.
Убсунур ыйгылаажынга эртем-шинчилел ажылдарының үезинде берге чүүлдер турган. Чижээлээрге, ажылга херек дериг-херекселдерни, идик-хеп, майгыннарны, аъш-чем продуктуларын машинага чүдүргеш, ооң кырынга экспедицияның киржикчилери студентилерни дээш өске-даа кежигүннерни олуртуп алгаш чоруп турдувус.
Бо шагда болза автотранспортка пассажирлер болгаш чүък сөөртүрүнүң негелделерин хажытканы ол-дур. Кандыг-даа бергелерге таваржып чордувус. Чүү-даа болуп болур турган. Бурган өршээзинде ажыл-херек озал-ондак чок бүткен.
Биосфера шинчилелдериниң Убсунур төвү амгы үеде ажылдап турар. ЮНЕСКО-нуң шиитпири-биле “Убсунур ыйгылаажы” заповедник делегейниң биосферазының камгалалдыг черлериниң четкизинче кирген. Ында бистиң үлүүвүс барынга кады ажылдап чораан эштерим-биле чоргаарланып чоруур мен.
— Чечекмаа Түлүш-ооловна, көдээ школаларга профессионал өөредилгени сайзырадырының концепциязын ажылдап кылган болгай силер. Ону боттандырып, кожууннарда көдээ школаларның баазазынга профессионал училищелерниң салбырларын ажытканы аныяктарга улуг деткимче болган болгай. Ол концепция канчаар тывылганыл?
— Ленинградка чоруп тургаш, ол хоорайда профессионал-техниктиг училищелерниң байын, сургуулдарның өөрениринге таарымчалыг байдалды тургузар дээш хөй акшаландырып турарын көрген мен. Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип тургаш, даараныкчы-моторист ажылчын мергежил чедип алган дуржулгам база бар болгай. Республикага эге профессионал өөредилгени сайзырадыр концепция кылып эгеледим. Ооң кол утказы — школаларның баазазынга профессионал училищелерниң салбырларын ажыдары. Эге профессионал өөредилге агентилелиниң директору турган Николай Энчек-Кулакович Ооржакты концепцияны боттандырарынга хаара туттум.
Чогаадыкчы ажылдыг директорлар школаларынга училищелерниң салбырларын ажыдып, аңаа үстүкү класстарның өөреникчилерин эге профессионал мергежилдерге өөредип эгелээн. Чижээ, Межегей школазынга Кызылдың 1 дугаар профессионал училищезиниң салбыры кылдыр фермерлер школазын ажыткан. Бажың-Алаак школазынга Чадаананың 6 дугаар училищезиниң көдээ ажыл- агый угланыышкынныг салбыры ажыттынган. Ийи чыл дургузунда кожууннарның школаларынга профессионал училищелерниң салбырларын ажыткан бис. Чуртка өскерилгелер уржуунда ол салбырлар дүшкен. Амгы үеде ажылчын мергежилдерге оолдар, уругларны өөредир ажыл катап көдүрлүп келген. Бистиң ол арга-дуржулгавыс ажыктыг болган деп санап чоруур мен.
Алыс черле башкы кижи болгаш, школалар-биле сырый харылзааны тудуп, янзы-бүрү угланыышкыннарга кады ажылдап чордум. Чартык век дургузунда бүдүрген ажыл-херээмни шуптузун чугаалаарынга үр үе херек.
— Өөңер ээзи, уруг-дарыыңар ачазы Кадр-оол Сагды ат-сураглыг артист, режиссёр. Силерниң ук-салгалыңар улуг төрел бөлүк апарган боор аа.
— Ийе. Ийи уруувустуң ажы-төлү, оларның уругларының ажы-төлү дээш 17 кижи чедир өзүп көвүдедивис. Ада-иези бис ийи-биле кады 19 кижи бис, улуг арбан болдувус. Оглувус аарааш, бичиизинде-ле чок болган, ол чораан болза, оон-даа хөй боор бис ыйнаан.
Ачавыс биле мээң салым-чолувус Ленинград хоорай-биле харылзаалыг. Кадр-оол Ооржакович Ленинградтың күрүнениң театр, хөгжүм болгаш кинематография институдун дооскан. Тываның хөгжүм-шии театрының сценазынга шиилерге хөй рольдарны ойнаан артист, хөй шиилерни тургускан режиссёр. Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи ат дээш хөй-ле шаңнал-макталдарга төлептиг болган. Аныяанда, чогаадыкчы ажылы кидин-не чечектели бергенде, чырык өртемчейден чоруй барган. Ачавысты кезээде сактып, ооң кижизиг мөзү-бүдүжүнге, ат-алдарынга төлептиг кижилер боор кылдыр ажы-төлүмнү кижизидип өстүрген мен. Олар бөгүн мени өөртүп чорлар.
— Чечекмаа Түлүш-ооловна, аас-кежиктиг ава-дыр силер. Эртемден кижи кезээде эртемден болуп артып каар деп чугаа бар болгай. Силерниң эртем ажылыңарга чедиишкиннерни, ал-бодуңарга болгаш уруг-дарыыңарга аас-кежикти “Шын” солуннуң номчукчуларының өмүнээзинден күзеп каарын чөпшээреп көрүңер.
— Четтирдим.
Ш. МОҢГУШ чугаалашкан.
Чуруктарны өг-бүлениң архивинден алган
“Шын” №39 2024 чылдың май 29
