Тываның ниити билиг школаларынга башкыларны белеткээринге, республикага эртемни хөгжүдеринге көскү үлүүн киирип чоруур кижилерниң бирээзи биология эртемнериниң доктору, амгы үеде Тываның күрүне университединиң экология болгаш зоология кафедразының профессору Сергей Ондар. Ооң эртемден ат-сураа Тываның болгаш Россияның эртем ниитилелинде эки билдингир. Сергей Октяевичиниң мөзү-бүдүжү, чон аразынга бодун ап чорууру-даа бөдүүн, чугаа-сооду-даа эптиг-чөптүг. Кижилерниң кичээнгейин, харын-даа мырыңай хүндүлелин бодунче хаара туда бээр кижилерниң бирээзи деп эртемденниң дугайында чугаалап болур. Тываларның үлегер чугаазында чиге сөглеп кааны дег, “Көрбээни чүве чок, көдүрбээн хөнээ чок” кижи ындыг мөзү-бүдүштүг болур.
Бичии оолак Сергей дөрткү класска өөренип турда, ачазы чок апарган. Ооң авазы Орус Доржуевна Ондар оолдарын, уруун чааскаан азырап, кижизидип өстүрген. Алды ажы-төлүнүң топтуг аажы-чаңныг, ажыл-ишке-даа, эртем-билигге-даа кызымак кижилер болганы – авазының ачы-буяны.
Сергей Ондар Кара-Чыраа сес чыл школазын доозуптарга, ону Кызылдың ийи дугаар школазынче өөредип чоруткан. Бо школаны 1977 чылда дооскаш, Кызылдың педагогика институдунуң биология болгаш химия факультединче шылгалдаларны чедиишкинниг дужааган. Бо факультеттиң студентилери чайгы үеде республиканың аңгы-аңгы булуңнарын кезип, ында агаар-бойдусту, үнүштерни, дириг амытаннарны шинчилээр, ону “ховуга эртем ажылы” дээр. Студент Сергей Ондарның биология эртеминге сонуургалы, хандыкшылы чогум-на ынчан оттуп келген. Ооң биология эртеминге хандыкшыырынга салдарлыг болган башкылар Лидия Кыргысовна Аракчаа, Николай Иванович Путинцев. Оларның аттарын Сергей Октяевич хүндүлел-биле адап, өөрүп четтиргенин илередип чоруур.
Ийи суурнуң башкызы
Кызылдың педагогика институдун 1983 чылда дооскаш, Сүт-Хөл биле Кара-Чыраа школаларынга кайызынга-даа бир өөредилге чылының дургузунда хары угда башкылап ажылдаан. Чүге дээрге биология биле химия башкылары чедишпес болгаш, аныяк башкыны ийи школага ажылдадып каан. Дүъш мурнунда Кара-Чыраа школазынга кичээлдерни эрттиргеш, оон халып чоктааш, Сүт-Хөл школазынга дүъш соонда биология, химия башкылап турган.
Кызылдың педагогика институдунуң биология болгаш химия факультедин доозуптарга, эртем-шинчилел ажылдарынга хандыкшылдыг студентини биология кафедразынга башкыладып арттырып каарын башкылар сүмелеп турганнар. Чогум-на ооң уламы-биле Сергей Ондар 1984 чылда биология кафедразынга ассистент болуп ажылдай берген. 1986 – 1987 чылдарда аныяк башкыны Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединче стажер башкы кылдыр чорутканы чүгле башкылаарынга эвес, а эртемге чаа бедик чада болган. Чүгле М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң эвес, өске-даа дээди өөредилге черлериниң, эртем-шинчилел институттарының эң шыырак эртемденнериниң, докторларының, профессорларының лекцияларын дыңнап, оларның-биле ужуражыышкыннарга киржип, хөй чүүлдерни билип ап, эртем-шинчилел ажылының калбак оруунче Сергей Ондар үнген. Стажер башкының эртем-шинчилел ажылдарынга сундулуун, салым-чаяанныын эскергеш, ооң удуртукчузу биология эртемнериниң доктору Игорь Шилов аспирантураже өөренип кирерин Сергей Октяевичиге сүмелеп, деткимчени көргүскен.
Күске-күжүгеннерге оът-сигенниң салдары
Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң аспирантуразынче кирип алгаш, Сергей Ондар бодунуң эртем ажылын Тывада Убса-Нур ыйгылаажының күске, күжүген дээш өске-даа бичии ынай дириг амытаннарының эът-ханынга оларның чип турары оът-сигенниң шынарының салдарын шинчилээри-биле холбаштырган. Эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп тургаш, аныяк эртемден Убса-Нур ыйгылаажын доора болгаш узун дургаар кезип каапкан. Күске-күжүгенниң чамдыызын туткаш, Ломоносов аттыг күрүне университединиң лабораториязынга база шинчилеп турган. Шинчилелдер үезинде болгаш оларның түңнелинде диссертация бижиттинген. 1991 чылдың март 25-те Москваның күрүне университединиң тускай эртем чөвүлелиниң мурнунга «Мелкие млекопитающие Убсу-Нурской котловины (Тувинская АССР) и их взаимоотношения с растительностью» (Убса-Нур ыйгылаажының (Тыва АССР) бичии дириг амытаннары болгаш оът-сигенден оларның хамаарылгазы) темалыг диссертацияны Сергей Ондар чедиишкинниг камгалаан. Диссертация камгалалынга олурушкан эртемденнер ону “тергиин” деп үнелээннер. Эртем-шинчилел ажылын уламчылааш, ону ам-даа ханыладыр ажылдап кылгаш, дараазында чылда эртем докторунуң диссертациязы кылдыр камгалаарын сүмелээннер. Чаа “бышкан” биология эртемнериниң кандидадынга Москваның күрүне университединиң биология кафедразынга башкылап артып каарын бо ат-алдарлыг өөредилге чериниң удуртулгазы саналдаан. Ынчалза-даа өг-бүлезиниң байдалының аайы-биле Сергей Ондар төрээн Тывазынче чанып келгеш, Кызылдың педагогика институдунуң биология кафедразының эргелекчизинге ажылдай берген.
Убса-Нур ыйгылаажынга эртем-шинчилел ажылдарын үндезиннии-биле уламчылааш, 2001 чылда биология эртемнериниң доктору атты Сергей Ондар камгалап алган.
Тыва Республиканың бойдус камгалалының талазы-биле комитеттиң даргазы, республиканың өөредилге сайыдының бирги оралакчызы, Тываның күрүне университединиң ректору дээш бедик албан-дужаалдарны Сергей Ондар ээлеп чорза-даа, ооң амыдыралында кол чүүл – эртем-шинчилел ажылдары. Ынчангаш 2014 чылдан бээр Сергей Октяевич башкы ажылынга болгаш эртемге бүрүнү-биле бердинген.
Биология эртемнериниң доктору Сергей Ондар улуг-улуг эртем-шинчилел төлевилелдерин боттандырарынга кончуг идепкейлиг болгаш чедиишкинниг киржип турар. Оларның бирээзи “Бүгү делегей чергелиг эртем-өөредилге төвү “Енисей Сибири” төлевилел. Ону Тыва, Хакасия биле Красноярск край демнежип боттандырып турар.
Агаар-бойдустуң арыг боорунга дузалыг төлевилелдерни эртемденнер аңгы-аңгы деңнелдерде чорудуп турар. Тываның күрүне университединиң “Климаттың болгаш экологияның айтырыглары” төлевилелдиң болгаш “Төп Азияда эколог-биологтуг шинчилелдер” эртем лабораториязының удуртукчузунга биология эртемнериниң доктору Сергей Ондар томуйлаткан. Тываның девискээринде агаар-бойдустуң өскерлиишкиннериниң дугайында солун-даа, дүвүренчиг-даа чүүлдерни Сергей Октяевич дыңнатты.
Пөштүң өзери дыттан дүргедээн
3202 чыл “назынныг” дытты Мөңгүн-Тайга кожууннуң девискээринден эртемденнер дилеп тыпкан. Ооң унун өрүмнээш, дыттың “назы-харын” тодараткан. Ыяштың иштики куржагларын шинчилээш, кажан Тывага чылыг азы соок турганын илереткен. 1900 чылдан бээр үеде Тываның агаар-бойдузу чылыг боЛУп келген. Ынчангаш бистиң чуртувустуң бойдузу, арга-ыяжы, оът-сигенни элээн өскерилген. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайганың меңгилери чоорту эрип турар, тайгаларның кырында тас черлерде ыяштар бедидир үнүп турар. Пөштүң өзери дыттан-даа дүргедээн... Оът-сигенниң, арга-ыяштың өзери өрүлеп азы чаптыларга, дириг амытаннар база өскээр көжүп, чиир оът-сигенин чоорту солуп турар. Тывада малдың болгаш дириг амытаннарның чума аарыының девискээри Таңды сынның мурнуу талазы турган болза, агаар-бойдустуң өскерилген чылдагааны-биле бо аарыг Таңды сынын ажып кээп, ооң соңгу талазында илереттинип турар апарган.
Тываның күрүне университединиң “Климаттың болгаш экологияның айтырыглары” төлевилелдиң, “Төп Азияда эколог-биологтуг шинчилелдер” эртем лабораториязының шинчилелдери агаар-бойдустуң чүгле өскерилгенин илередир эвес, эң ылаңгыя тараа болгаш мал ажыл-агыйын канчаар чорударынга хамаарыштыр арга-сүмелерни саналдаар ужурлуг.
Тывада чорудуп турар эртем-шинчилел ажылдарының дугайында чаа, солун медээлерни биология эртемнериниң доктору Сергей Ондардан моон-даа соңгаар дыңнай бээр боор бис. Эртемденнерге чедиишкинниг шинчилелдерни күзеп каалыңар.
Шаңгыр-оол Моңгуш.