ЧОН-БИЛЕ ЭРТЕМНИҢ АРАЗЫНДА ДОРТ ХАРЫЛЗАА БЫЖЫГ БОЛУР БОЛЗА, ЭРТЕМГЕ ХҮНДҮТКЕЛ – ЧОННУҢ АРНЫ БООП, ООҢ БОТ-МЕДЕРЕЛИНИҢ ДЕҢНЕЛИН ИЛЕРЕДИР КҮШ БОЛУР-ДУР ДЕП АЛЫС ШЫННЫ ТЫВА ЭРТЕМНИҢ ШЫЛГАРАҢГАЙ ТӨЛЭЭЛЕРИ, БИСТИҢ БАШКЫЛАРЫВЫСТЫҢ ЭРТКЕН ОРУУ, АРТТЫРЫП КААН БУЯН-КЕЖИИ, АТ-АЛДАРЫ ШЫНЗЫТКАН.
Тыва улустуң бурунгу көшкүн амыдыралынга үндезилеттинген октаргай көрүүшкүнүнде кижи бойдустуң төлү деп кол бодал илереттинген. Ындыг үзел-бодал тыва амыдыралда кайгамчыктыг быжыг дазылдыын бадыткаан. Тываларның бот-тускайлаң менталитединиң, үндезин культуразының база уран чүүлүнүң кол ылгавыр демдээниң дөзүнде бо үзел-бодал өзек бооп кадагалаттынган. Ооң ачызында Тываның бойдузу, тыва улусчу болгаш профессионал уран чүүл тываларның онзагай байлаа бооп бүгү чоннарга тывалар тывызыксыг чон, Тыва чер кайгамчыктыг оран деп үнелел сөөлгү үеде көскүзү-биле илереп эгелээн.
Сөөлгү 30 чылдарның дургузунда тыва улустуң чидип бар чыткан материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразының чиңгине шынарлары чоорту эглип кээп, сайзыралды алганын амгы үениң амыдыралындан көрүп чор бис. Бөгүнгү тыва амыдыралда Тываның агаар-бойдузунга, чоннуң ажыл-амыдыралынга таарымчалыг тыва хеп, тыва чем, тыва эт-сеп, оран-сава; тыва оюннар, тыва байырлалдар, тыва ёзулалдар хүн бүрүнүң амыдыралында калбаа-биле ажыглаттынып турар апарганы илези-биле көскү.
Делегей чоннарының янзы-бүрү культураларын деңге хүндүлеп, хүлээп ап турарывыс-биле чергелештир тывалар боттарының деңгел-шыдалын өске чоннарның сайзыралы-биле деңнеп, дескиндир хүрээлелче көрүжү алгып, национал үндезин-дөзүн үнелээри күштелген. Ол дээрге чоннуң мен тыва мен деп бот-медерелиниң өскениниң, сүлде-сүзүүнүң бедээниниң херечизи-дир. Мындыг эргилдениң амыдырал кырынга боттанырынга тыва гуманитарлыг эртемниң, ооң эртем ажылдакчыларының, киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг.
Тюркология эртеминиң Тывада, Россияда, түрк делегейде мөгейикчилериниң аразында Доруг-оол Алдын-оолович Монгуштуң чырык ады, бедик ат-алдары дыргын тараан. Тыва дылды шинчилээр ажылга Д.А. Монгуштуң киирген улуг үлүг-хуузунуң дугайында ооң коллегалары мооң мурнунда хөйү-биле бижээн. Ам-даа бижиир дээрзи чугаажок. Ылаңгыя эң-не улуг деңзигүүрлүг «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» деп коллективтиң кылганы 3 улуг томнуг ажылдың дугайында (1-гизи 2003 чылда, 2-гизи 2011 чылда чырыкче үнген, 3-күзүн парлалгага белеткеп турар). Мындыг улуг харыысалгалыг ажылдың кол редактору Д.А. Монгуш бо ажылы-биле тыва дылды-даа, бодунуң адын-даа мөңгежиткен буянныг үүле-херекти кылган.
Тыва аас чогаалдың база эрте-бурунгу түрк бижик тураскаалдарының талазы-биле номнарны белеткээр ажылга Д.А. Монгуш-биле кады ажылдаар салым меңээ база чаяан бооп таварышкан. Ол ажыл үезинде башкывыстан эртем талазы-биле база мөзү-бүдүш талазы-биле ооң үлегерин көрүп, өртээ турбас үнелиг өөредиглерни алыр аас-кежиктиг болган мен. Ол өөредиглер аныяктарга база солун бооп чадавас ирги бе дээш, каш чижектен сактып бижиирин оралдажып көрейн.
Д.А. Монгуштан алганым эң-не кол өөредиг – тыва дылдың, ылаңгыя тыва аас чогаал («Аксагалдай ашак», 1992 ч. деп хуулгаазын тоолдарның, «Чылбыга Айны канчап сыырыпканыл?», 2004 ч. деп бурун чугааларның чыындыларын редакторлап тургаш) дылының, байлаан, чаражын, нарын чажыттарын ажыдарынга, төрээн дылывыска камныг болурунга өөреткени. 1983 чылда кылып эгелээнивис «Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалы» деп 60 томнуг орус, тыва ийи дылда академиктиг серияның 3 тыва томунуң тыва дылда сөзүглелдериниң редактору Д.А. Монгуш турган. Ол болза «Тыва улустуң тоолдары» (1994 ч.), «Тыва улустуң маадырлыг тоолдары» (1997 ч.), «Тыва улустуң бурун чугаалары, тоолчургу чугаалары, төөгү чугаалары» (2010 ч.) деп томнар.
Башкывыстан алганым база бир үнелиг өөредиг – очулга ажылында бергелерни канчаар ажып эртерин айтып берип турганы болган. Чижээ, серияның тыва томнарының сөзүглелдерин тыва дылдан орус дылче сөс эдерген база эртем талазы-биле очулгаларын тургузукчу-авторлар кылып каарга, оларны Д.А. Монгуш база хынап, эдип-чазап көөр турган.
Кол редколлегияның кежигүннери ооң редактор ажылынга бедик үнелелди берген. 1994 чылда баштайгы «Тыва улустуң тоолдары» деп том чырыкче үнүп келгенде, серияның кол удуртукчулары, эртем докторлары А.Б. Соктоев биле Н.А. Алексеев Тывага кээп, республика чергелиг ном таныштырылгазын эрттиргеннер. Ол байырлыг хуралга А.Б. Соктоев томнарны шынарлыг үндүреринге дыл эртемдени Д.А. Монгуштуң улуг ужур-дузазының дугайында бедик үнелелди берип, мындыг сөстерни чугаалаан: «Очулга ажылы хөй күш негээр, дыка берге ажыл болгай. Чүге дээрге бис национал сөзүглелдерниң уран-чечен бүдүжүн бичии-даа өскертпейн, камнап кадагалап арттырар ужурлуг бис. Ынчангаш бис чүгле ол дылга хамааржыр онзагай сөс каттыжыышкын бүрүзүн, чаңгызын-даа эрттирбейн, ооң утказының чаражын, ханызын, чечен-мергенин очулдурар дээш, ай-айы-биле тутчуп кээр-дир бис. Сибирь чоннарының аас чогаалы кедергей чечен-мерген болгай. Дөрт сөстен, ийи, дөрт одуругдан тургустунган чаңгыс-ла фразада бүдүн философия сиңген боор. Очулга дээрге эң-не харыысалгалыг, берге ажыл ол. Одуруг бүрүзүн дужааштыр очулдурары болдунмас таварылгаларда ол сөс каттыжыышкынының бергезин томнуң тайылбыр кезээнче шилчидип, ооң утказын албан тайылбырлаар ужурлуг бис. Ол тайылбырдан номчукчу ук сөс каттыжыышкынының долу утказын – чүгле дыл, этнография талазы-биле эвес, а төөгү-культура талазы-биле ужур-утказын,– чоннуң философиязының ханы, чечен-мерген утказын, ооң чаражын билип алыр ужурлуг… Сөзүглелдер-биле ажылдаарынга дыл эртемдениниң аажок улуг, бедик мергежилдиг дузазы негеттинер. Тываның эртем-шинчилел институдунда бистиң дыл талазы-биле эң-не шыырак эртемденнеривистиң бирээзи, тыва дылдың шылгараңгай шинчээчизи Д.А. Монгуштуң ажылдап турары биске улуг аас-кежик-тир. Бүгү сөзүглелдер классиктиг тыва дылга дыңналзын дээш, ол үезин харамнанмаан».
Эрте-бурунгу бижик тураскаалдарының шүлүктээн хевирин «Күл-тегин» деп номга дөрт дылга (эрте-бурунгу түрк, тыва, орус, амгы турк) үш катап үндүрерин- ге – 1993 чылда Кызылга, 2003 чылда Новосибирскиге база Турцияның Анкара хоорайынга – билдилиг тюрколог эртемден Д.А. Монгуштуң очулгазы кол өзек болган. Чүге дээрге сөзүглелдерниң эрте-бурунгу түрк дылдан амгы тыва дылче дорт очулгазын, тайылбыр кезээн ол бедик деңнелге боттандырган.
Д.А. Монгуштуң өөредиглерин, эртем харылзааларын бижиир болза, эңме түң чок көвей. Ол та чеже улуг, биче эртем ажылдакчыларынга дузазын чедирген? Ооң эртем-билигден аңгыда, кижи нүүрү-биле үлегери база бир онзагай. Бир талазында, ол дуза чедирип, билиглерин харам чокка бээринге кезээде белен, бөдүүн, биче сеткилдиг, эвилең-ээлдек кижи. Өске талазында, эртем талазы-биле кедергей шыңгыы болгаш негелделиг, арай шириин кижи. Ол кандыг-даа даштыкы каас-коя чүүлдерге, хоозун чугаага, кыдыра билиглерге хөңнү чок. Ынчангаш ооң ындыг элдеп удурланышкак чаңын кайгаар, магадаар, хүндүлээрден аңгыда, оон аажок сестир, коргар база турган бис. Ооң сонуургалдарының делгеми, чидиг айтырыгларны тургузуп, кол сүүзүнүн тодарадып билири, бодалының бөдүүнү, чигези, тодазы кады ажылдап чораан эш-өөрүн, дескиндир кижилерни кайгадыр турган.
Д.А. Монгуш бодунуң идегелдиг чөленгиижи Регина Рафаиловна-биле база үежилери, кайгамчыктыг интеллигентилер салгалы-биле кады тыва эртемниң улуг одаан кыпсып, ооң чылыын тудуп чорааннар. Эртемниң улуг одааның чылыын тудуп чораан, амгы үеде ажылдары-биле чырыдып чоруур башкывыстың буянынга дөгеленип, ооң өөредиглерин алыр аас-кежиктиг болганывыска чоргаарланып, ооң чырык адынга кезээде мөгейип чоруур бис.
Өгбе чогаалчывыс М.Б. Ке- нин-Лопсаңның, дыл эртемдени Д.А. Монгуштуң 70 харлаанынга (1998) ийи сонедин номчукчуларга бараалгаттывыс.
Чүрек
Ынак аваң хонажындан чарлып үнгеш,
Ыраажы-Хем ыдык артын ажып эртиң.
Ылгын аъдың чарба челин саглаңнадыр
Ырак черже үзейипкен халдып ордуң.
Өргүн бодал чажыттарын чалгын кылгаш,
Өвүр оглу салган сорууң чедип алдың.
Өгбелерим өнчүзү боор тыва дылды
Өске чурттар кайгаар кылдыр алдаржыттың.
Эрниң эри чаагай аттың кижизи сен,
Эптиг-ээлдек биче сеткил бурганы сен.
Хандыр бодап, шинчип бижээн ажылдарың
Кайгамчыктыг эртине бооп салгал дамчыыр.
Улуг чүрээң улам дыңзыг согар болзун,
Уян ырлар узун орууң алгаар болзун.
Сагыш
Чериң черге доңат сооктан челбиксиңзе,
Шеңне шайым хайындыргаш, эмнеп аар мен.
Чемелээшкин дуңмам сени басты берзе,
Сеңээ болчур ирбиш болуп хуула бээр мен.
Кайгал кыстар сени шоодуп ылчыңнашса,
Мыйыс ханын дуңмам сеңээ берип каар мен.
Кажар кыстар мөге шыыраан дүжеп хонгаш,
Былаашкан дег, сени дораан үглеп кээрлер.
Кадыр ийге тайган будуң булчуй берзе,
Хайыралыг дуңмам сени чүктеп аар мен.
Хайлыг диирең куъдуң тудуп алгаш барза,
Хамнап тургаш, амы-тының камгалаар мен.
Аныяксып чурттаарыңны күзеп тур мен.
Арат чонга буяныңны алгап тур мен.
1998 чылдың декабрь 11.
Кызыл хоорай.
З. САМДАН, ТГШИ-ниң чечен чогаал секторунуң эргелекчизи, ф.э.к.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2