ТЫВАНЫҢ ССРЭ-ГЕ ЭКИ ТУРА-БИЛЕ КАТТЫШКАНЫНЫҢ 80 ЧЫЛЫНГА
Тыва Арат Республика РСФСР-ниң хүрээлеңинге 80 чыл бурунгаар, 1944 чылдың октябрь 11-де, автономнуг область эрге-байдалдыг бактаап кирген. Бо үеден эгелеп тыва чоннуң намдарынга чаа арын ажыттынган.
Эрткен чүс чылдың 90 чылдарының эгезинде бодаттынмаан ажыл-агыйжы, хөй-ниити харылзааларының, экономиктиг чаартылгаларның түңнелинде республиканың шыдал-шинээ көскүзү-биле кудулааны харааданчыг.
Эңмежок мал-маганныг, техникалыг, дериг-херекселдерлиг, специалистерлиг турган хөй адырлыг бараан бүдүрүкчүзү улуг совхозтар буурап дүшкен. Ындыг багай чүүлге үлетпүрнүң, тудугнуң, транспорттуң бүдүрүлгери таварышкан. Ол дээрге бирги ээлчегде янзы-бүрү комбинаттар, бүдүрүлгелер-дир. Бажың тудар, далган дээрбедээр, эът болгаш сүт комбинаттары, тууйбу заводтары, улуг авто ажыл-агыйлар, «Тыва кобальт», «Тыва даг-дүгү» комбинаттары-дыр… Оларның дыка хөйүн кадагалап, хөгжүдүп ап болур турган.
Ындыг болзажок совет үе-чадада тыва чоннуң чедип алганы үндезин чедиишкиннери төөгү ужур-уткалыг, бистиң салгалдарга үлегер-чижек болур.
Тыва автономнуг областың тургустунганының баштайгы айларында-ла ВКП(б)-ниң Төп комитеди болгаш совет чазак Тываның экономиктиг болгаш социал амыдыралын социалистиг орукче эде тургузуушкуннуң байдалдарынга таарыштырар дээш эргежок чугула чүүлдерни кылган. Улуг материал-техниктиг, саң-хөө, транспорттуң база харылзааның, улус өөредилгезиниң, кадык камгалалының болгаш өске-даа социал-культура адыры системаның таваа салдынган. Ооң каш чижээ.
1945 чылда республикага сес эге база чеди чылдыг школаның, а ол ышкаш Кызыл хоорайга область эмнелгезиниң, Бай-Хаакка эмнелгениң болгаш беш фельдшер-акушер чериниң тудуу эгелээн. Мал ажылын хөгжүдери-биле обласка дуржулга-уксаажыдылга ажылын организастаар деп шиитпирни үндүрген. Ол сорулга-биле Тываже көдээ ажыл-агыйының 50 специализин чоруткан. Ол-ла шиитпир-биле 1945 чылда область 72 тракторну, 16 комбайнны, сиген кезер 540 машинаны, аът-биле сиген бөлдүрер 170 дырбаашты алган. База-ла 1945 чылда Тываже харылзааның удуртукчу болгаш инженер-техниктиг ажылдакчыларын чоруткан.
РСФСР-ниң Улус комиссарларының Чөвүлели 1945 чылдың февраль 8-те «1945 чылда Тыва автономнуг обласка тус черниң үлетпүрүн, хоорай ажыл-агыйын, орук тудуун, улус өөредилгезин болгаш кадык камгалалын хөжүдер хемчеглерниң дугайында» доктаалды хүлээп алган.
Тыва араттарның уругларының бүгү-ниити эге өөредилгезиниң дугайында Хоойлунуң бүрүн боттанылгазы тоң чугула сорулга деп санаткан. Кызылга башкылар белеткээр училищени ажыткан, обласче 50 башкыны чоруткан. 1945 чылдың июнь 1-ден тура Кызылга сүт кухнязын болгаш уругларның болгаш херээженнер консультациязын; Иркутскунуң эмчи институдунуң чанынга 30 хире тыва аныяктарны ук институтче дужаап киреринге белеткээр бөлүктү тургузары көрдүнген. 25 кижи чурттаар аалчылар өргээзин, ийи хөй аал чурттаар бажыңны, Кызылга ортумак школаның оран-савазын, 70 км оруктарны, районнарга 9 көвүрүгнү тудуп, Каа-Хемниң кежиин үндезини-биле септеп эгелээн. 1945 чылдың август 15-те ССРЭ-ниң Улус комиссарларының Чөвүлелиниң айтыышкыны-биле Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдун организастаан.
СОВЕТ ҮЕ-ЧАДАДА ТЫВАГА КАНДЫГ ҮНДЕЗИН ЧААРТЫЛГАЛАР БОЛГАНЫЛ?
Арат-чоннуң хууда үүрмек амыдыралдан улуг коллективтиг ажыл-агыйларже, көшкүн амыдыралдан сууржуң хевирже шилчээнин чүнүң-даа мурнунда демдеглээр апаар. Чогум-на бо чаартылгалар амыдыралдың ханы шынарлыг чаартылгаларын болдурган. Көшкүн араттарның турлагларынга эмнелге, школа, клуб болгаш өске-даа социал объектилерлиг суурлар көстүп кээп, көдээ суурнуң амгы овур-хевириниң өзээн быжыглаан.
Организастыг, материал-техниктиг, саң-хөө-экономиктиг калбак хемчеглерниң боттанылгазы ооң соонда он-он чылдарда улус ажыл-агыйының хөй адырлыг механизастаттынган кезээн хевирлеп тургузарын болдурган. Ол бүгү хемчеглер болбаазырадылга үлетпүрүнүң адырлары-биле катай республикага бүдүн агроүлетпүр комплекизин тургускан.
Республиканың экономиказының көдээ ажыл-агый адырының хөгжүлдези дараазында сан-чурагайлардан көскү. Өске арткан бүдүрүлге фондулары база доктаамал өзүлделиг, 1991 чылдың эгезинде ол 464 сая рубль болган (1983 чылдың өртектери-биле). Тыва ышкаш бичежек республикага ортумаа-биле 1986—1990 чылдарда эътти — 23 муң, сүттү — 74,2 муң, дүктү — 2315 тоннаны, дагаа чуургазын — 47 сая кезекти, тарааны — 137 муң тоннаны бүдүрген. Он-он муң тракторларлыг, комбайннарлыг, чүък сөөртүр автомашиналарлыг, өске-даа көдээ ажыл-агый техникалыг ажыл-агыйлар безин турган.
Индустрия-үлетпүр оруунче Тываның шилчип киргени совет үе-чадада боттанган үндезин чаартылгаларның бирээзи болур. Тус черниң бойдус курлавырларының баазазынга үлетпүрнүң көңгүс чаа адырлары тургустунган: даг-руда, энергетика, хөмүр-даш, ыяш болбаазырадылгазының болгаш өске-даа.
Бүдүрүлгелерниң санында: «Тыва кобальт», «Тыва даг-дүгү» комбинаттар, электри станциялары, хөмүр-даш уургайлары, а ол ышкаш тудуг организациялары… 1945 чылды 1990 чыл-биле деңнээр чүве болза, үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 88 катап өскен. Даг-тывыш үлетпүрүнүң кол продукция- зы — хөмүр-дашты чылда бир сая тонна чедир, даг-дүгүн — 150 муң тонна чедир, даг-дүгү концентрадын — 30 муң тонна чедир. Тываны Сибирьниң чаңгыс аай энергетика системазынга кошканы социал-экономиктиг амыдыралга көскү өскерлиишкиннерни болдуруп, күш-ажылды энергия-биле чепсеглээн.
Күрүнениң улуг акша-төгерик тускайлап бергени чаа тургустунган тудуг адыры чуртталга бажың-балгадын, өске-даа социал-культура албан черлерин тудар арганы берген. Ылаңгыя 1970–80 чылдарда чуртталга оран-савазының тудуу шапкынчаан. 1989 чылда Тыва бүгү хевирлериниң акшаландырыышкынының күсели-биле ажыглалче киирип турары чуртталга оран-савазының хемчээлиниң талазы-биле РСФСР-ге ийи дугаар черге турган.
Республикага хөй санныг автомашиналарлыг улуг автотранспорт бүдүрүлгелери тургустунган, Кызыл хоорайдан кожуун төптеринге, улуг чурттакчылыг черлерге чедир муң-муң километр оруктар туттунган. Чаа туттунган аэропорт Ил-18, Ту-154, Як-40 дээн чижектиг улуг хевирниң самолёттарын хүлээп алыр аргалыг апарган. Тываның суурларының хөй кезииниң чурттакчылары Л-410 болгаш Ан-2 самолёттар-биле аргыжып эгелээн. «Ангара» болгаш «Заря» марканың амгы үениң хем транспорту 40 муң чедир пассажирлерни 120 муң тонна чедир чүъктү дажып, сөөрткен.
Амгы үениң харылзаа чепсектер-биле хандырылга чылдан чылче экижип кел чыткан. «Орбита» станциязын ажыглалга кииргени, 1980 чылда Абакан — Кызыл, Кызыл — Тээли аразының радиорелейлиг шугумунуң тудуун доосканы төп болгаш тус черниң телевидениезин көөр арганы берген.
Совет эрге-чагырганың чылдарында чоннуң материалдыг чаагай чоруун бедидериниң талазы-биле улуг программалар боттанган. Хөй-ниитиниң хереглел фондулары доктаамал өзүп келген, ооң күсели-биле пенсия хандырылгазын, пособиелер болгаш стипендиялар төлээшкинин, халас эмнелге база өөредилгени, төлевирлиг шөлээни, санаторийлер болгаш дыштанылга бажыңнарынга путевкаларны төлеп берип келген.
Чурттакчы чоннуң кижи бүрүзүнге онааштыр акша орулгалары 1970 чылда 709 рубль турганындан 1990 чылда 1965 рубль чедир өскен. 1990 чылда чоннуң шыгжамырларының түңү 160 сая рубль четкен. Ол чылдарда өөредилгениң, кадык камгалалының адырлары хөгжүлдениң канчаар-даа аажок оккур базымнарын кылган, эртем баазазы, культура, уран чүүл, чогаадыкчы эвилелдерниң, театрның, ном үндүрер черниң, парлалганың, радио болгаш телевидениениң ажылы көскүзү-биле хөгжээн.
Ханы социал-экономиктиг чаартылгаларның түңнелинде совет үе-чадада Тывага амыдыралдың чаа овур-хевири — хүндүткел, бот-боттарынга дузаламчы, күш-ажылга ынакшыл, харыысалга, бедик мөзү-шынар быжыккан.
Артур ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” № 23 2024 чылдың март 27
