Шаанда, эрткен вектиң 1940–50 чылдар үезинде, Кызыл-Суглуг Баян-Колга «Эш-Чейзең» деп кижи чурттап чораан дээр. Ол кижини баштай «Эш» деп чугаалааш, оон адын «Чейзең» деп адаар, оон башка хорадай бээр турган.
Эш-Чейзең аңнавас-даа, балыктавас-даа кижи мен дээр, а ооң кончуг чоок эжи аңнаар-даа, балыктаар-даа болган. Бир-ле хүн Эш-Чейзеңниң аңнаар-балыктаар эжи келгеш: «Мен Кызыл хоорай киргеш, долгаар сыырткыыш садып эккээйн шүве, эш» – дээн. Эш-Чейзең чөпшээрешкен. Удаваанда, ол-ла хүн, долгаар сыырткыыжын тудуп алган эжи бо келген.
— Че! Улуг-Хем кыдыы кирээли, чаа долгаар сыырткыышты шенеп көрээли, канчап билир, балык тудуп алзывысса, деңге үлежир бис – деп бо. Эш-Чейзең эжин деткээн. Эжишкилер өөрүшкү-маңнайлыы кончуг Улуг-Хемче халчып-ла кирген. Хемге келгеш, эжи сыырткыыжын октаар деп баарга, Эш-Чейзең тургаш: «Мен сээң артыңга бичии ырак туруп алыйн шүве, эш, улуг балыктан коргар кижи мен, хоржок» — дээш, эжинден бичии ырадыр туруп алган.
Аңнаар, балыктаар эжи сыырткыыжын чайып-чайып октаарга, сыырткыыш артында турган Эш-Чейзеңниң думчуунуң солагай талакы үдүнүң чымчак эът иштинче кадалы берген. Эжишкилерниң ол аразында алгы-кышкы, халак-тилээ, Эш-Чейзеңниң уё-човууру Улуг–Хемниң ол-бо чартыында арга-арыгга, хая-дашка кезек када чаңгыланы берген. Кончуг улуг актактыг, чаа сыырткыыш Эш-Чейзеңниң думчуунуң чымчак эъдинден уштунмайн туруп берген. Эжишкилер хан-чинге боражып, падын барап-ла турганнар. Эш-Чейзең чөгели төнүп, үнү үнместеп, имнеп-сомнап, эжинге хендирни холунга ораагаш, мээң хөрээмден тепкеш, думчукту чире соп ал – деп, дыңналыр-дыңналбас дамчыткан. Эжи ол олчаан кылгаш, думчукту чире соп алган. Идик-хеви, хол-буду ханныг ийи кижи ыыт-дааш-даа чок, муңгаргайы кончуг соңнуг-мурнуг суурже халчып кирип келген.
1952 чылдың күзү, он айның ортан үези. Эш-Чейзеңниң думчуу чирийтир эттинип калган. Аңнаар, балыктаар эжи көөрге, Эш-Чейзең ийи хүн тараа-ла соктап турар болган. «Аңнаар, балыктаар эвес сен, кайнаар хүнезин белеткеп турарың ол» — деп айтырарга, «Москвадан Сталин Башкы кыйгырткан, ынаар аъттанырым ол» — деп харыылаан.
«Аңчылар аъттаныр үе-ле-дир бо, мен ам ийи-үш хонуктан Баян-Колдуң тайгазынче аъттаныр мен» — деп, аңнаар, балыктаар эжи чугаалаан. Он ийи айның эгезинде эжишкилер ужуражып келген. Эш-Чейзең Москвага Сталин-биле ужурашканын бирден-бирээ чокка эжинге хөөреп орган: «Мени Сталин башкы бажыңынга кончуг чылыы-биле уткуп-хүлээп алды. Кежээки шайлаашкын соонда Москваның радиозун кошкаш, бүгү москвачыларга Сталин башкы дыңнадыг кылган: Тываның төлээзи Эш-Чейзең Москвада аалдап келген, бажыңнарыңарга чаңгыс-даа кижи артпайн, шупту эртен эрте Кызыл шөлге чыглыр силер – деп дыңнаткан. Эртенинде тос шак үезинде Сталин баштаан төп комитеттиң даргалары-биле Кремль ханазынче үнүп кээрге, Кызыл шөлде чыылган чоннуң хөйү яблок кээп дүжер хире хос чер чок болган. Сталин башкы тургаш: Тываның төлээзи Эш-Чейзең делгерезин «Ура!» дээрге, Кызыл шөлде чыылган хамык чон уралап алгырышкаш туруп берген. Сталин башкы «Тихо» — деп алгырарга-даа, соксавас болган. Бо чонну оожургадып көрем дээрге, Эш-Чейзең микрофонну алгаш, бар-ла турган шаа-биле «Тихо!» – деп алгырарга, думчуу чирик болгаш «Иии-хоо» — деп аът киштепкен ышкаш үн үнген. Москвачылар кайгай бергеш, Кремль ханазынче канчап аът үне берген чоор – деп бодааш, доп-дораан оожургап калган.
Тываже чанар хүн келген. Сталин башкы Эш-Чейзеңни самолеттуң чадазынга чедир үдеп келген. Самолеттуң чадазынче үнүп чыдырда, Сталин башкы Эш-Чейзеңге: «Мындаа соктап эккелген хевээң төнүп тур, ам Тывага баргаш, база хевектен соктааш, чорудар сен шүве» — деп чагаан.
1953 чыл. Час дүжер чоокшулап, хүннүң херелдери шору чылыг болуп, дагларның мээс талалары карандылап эгелээн. Крышалар кырындан хар эрип, багайтыр дамдылап турар апарган. Частың чамдык куштары уян үнү-биле эдип эгелеп турган үе. Эртен эртези кончуг Эш-Чейзеңниң аңчы эжи кирип келгеш: «Дүүн Сталин башкы мөчээн-дир, дыңнадың бе?» — деп айтырган. «Дыңнавас боор бе, бо дүне карак базып удувадым, ишкирнип ыглап чыда хондум» — деп, бодунуң ханы кажыыдалын Эш-Чейзең илереткен. «Чоокта чаа база хевек соктааш чоруткан кижи мен, хевек чиири кончуг ашак-ла болгай, канчап ишти аарый бээр:кижи боор» — деп, Эш-Чейзең муңгарап чугаалап олурган дээр.
Сорук-оол ООРЖАК.
Сукпак суур.
«Шын» №97 2023 чылдың декабрь 20