Бис өөм ээзи-биле пенсиялай бергеш, Куранга 2003 чылда көжүп келдивис. Ол чараш бичии сууржугашта картофель, ногаа тарып, инектер тудуп, ажы-төлүвүске өмек-дөмек болуп чурттап чор бис.
Ынчан маңаа көжүп кээривиске, бистиң үе-чергевис Алдын-кыс Чамзырыновна биле Борбак-оол Балчирович ийи база ында чурттап турар болдулар. Алдын-кыс Чамзырыновна Комбу республикада ат-алдарлыг онзагай кижилерниң бирээзи болгай. Ол удуртур-баштаар черлерге ажылдап турган болгаш, Куранга база анаа олурбас, бир-ле чүвени бодап алган турар кайгамчык кижи. Куранчыларның баштай чыглыр чери – бистиң бажыңывыс чанында улуг дыт адаа азы оларның бажыңындан ырак эвесте бичии хадыңчыгаш чаны чүве. Ынчаар «хуралдап» тургаш, суур үстүнде шала туттунган бажыңны клуб кылдыр эде кылып алыр деп дугуруштувус. Демнежип тургаш, бичии клуб кылып алдывыс. Ооң иштики дериин боттарывыстың бажыңнарывыста артыкшылдыг эт-сеп-биле долдуруп, аяк-сава, паш-хымышты өглеривистен эккеп алдывыс. Эживис кожууннуң клубтарының артык-тудуу стол, сандайларын чугаалажып тургаш эккелген. Клубтуг апарган, амыраан бис. Оон улай клубтуң девискээринге бичии библиотека, музей-даа немешкен.
Клувувуска хуралдаардан аңгыда, Чаа чыл, Шагаа, Март 8 дээн ышкаш байырлалдарда чыглып, ойнап-хөглээр апарган бис. Арага-дары ижер кижи-даа чок, өреге бүрүзү аъжын-чемин эккээр, чүгле шайлап хөөрежир, ырлажыр турдувус. Алдын-кыс Чамзырыновна боду арагага шуут хөңнү чок, аңаа удур, ынчангаш шуптувуска араганың хоразының дугайында суртаалдаар кижи.
Чоорту ансамбль тургузуп алырын ол саналдады. Чөпшээрешкен бис. Ансамбльдиң адын «Куранның энелери» деп адап алдывыс. Ол боду культура институду дооскан болгаш бисти ырлап, танцылап өөредип эгелээн: ажык болгаш ажык эвес үннерни ырлап тургаш шын адаарын, сценага үнүп келгеш, бодун канчаар алдынары дээш, сцена культуразынга өөредип турду. Ажынчып, могаттынчып-даа, каттыржып-даа шаг болур бис. Эживис кижи бүрүзү-биле чугаалажып билир, кандыг-даа дедир чаңныг кижини билдиртпейн аайынга киирип алган болур. Сцена кырынче чаңгыс-даа үнүп көрбээн ашактарывысты безин дораан аайынга киирип, өөредип ап турду. Ёзулуг «психолог» кижи-дир ийин.
Алдын-кыс Чамзырыновна боду гармошка, баянга ойнаар, шүлүктер чогаадыр, аялгазын база боду чогаадыр, танцылар база тургузар. Бир катап шии база чогааткан, пенсионерлер дугайында шиизинге-даа ойнадывыс. «Куранның энелериниң» бүгү репертуарын Алдын-кыс Чамзырыновна боду бижип, чогаадыр кижи. Ансамбливис баянизи Авый-оол Симчит башкы. Башкывыс чок болган соонда, Чамзырыновна боду баянга ойнап турду.
Кожуунувустуң шупту суурларынга концертивис бараалгаттывыс. Самагалдай чонун 2-3-даа удаа концерттеривис-биле өөрткен бис. Кожуун төвүнге бир дугаар концерт үндүрбүшаан, боттарывыстың инек, хой эъттерин, сүт кылыгларын, картошкавысты, дузаан ногаавысты, вареньелеривисти, эм оъттарны лотереяга ойнадып турганывыс дыка ажыктыг болган. Чон-даа дыка магадаан. Ол лотереядан кирген акша-биле коцерттерге кедер идик-хеп даарадып ап турдувус.
Ол ышкаш Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Туран, Сарыг-Сеп, Балгазын дээш четпээн черивис чок. Киришкен мөөрейлеривис санап четпес, чижээ, Кызылга «Тыва – бистиң өргээвис», Сизимге «Верховьё» дээш оон-даа өске. Пенсионерлерниң спортчу маргылдааларынга бирги черлерни ап, шаңнал-макталдыг кээп турдувус. «Супер бабушка» мөөрейге киришкеш, кожуунга 1-ги черге, республикага 2-ги черге төлептиг болган бис. Сөөлүнде «Үлегерлиг ансамбль» деп атты камгалап алдывыс.
Алдын-кыс Чамзырыновна эживис бистиң хей-аъдывыс көдүрүп турду. Байырлалдар хүнү чоокшулап орда, өг-бүле бүрүзүнге боду чалалгаларны чедирер чаңчылдыг. Ында чүү болурун, кандыг маргылдаа эрттирерин, чүнү эккээрин тодаргай бижип каан болур. Ада-чурт камгалакчызының хүнүнде азы Март 8-те акша окташкаш, белекчигештер база садар кижи. Черле ынчаш күштүг энергиязы-биле шуптувусту шимчедип, бир-ле чүүлдү чогааткаш, ону ыяап-ла күүседир дээш кызыптар. Бистен база ону негээр, кылдыртыр. Кым-даа чажам дивес, киржир бис.
Эживис улуг аарыгдан аарааш, чырык өртемчейден чарлып чорутканы биске улуг согуг болду. Сактырывыска, Куран суурувус ээнзиреп, хоозурай берген ышкаш-тыр. Ынчалза-даа эживистиң чагыын бодап, ооң тургускан ном саңын, музейин, клувун ээнзиретпейн чыглып, эгелеп каан ажыл-херээн уламчылаар бис.
/ Оюмаа АРАКЧАА, күш-ажылдың хоочуну.
Тес-Хем кожуун, Куран арбан.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13
