Сүт-Хөл кожууннуң төвү Суг-Аксы суурда Александр Ондар аттыг культура одаанга кожууннуң идепкейжилериниң болгаш харыысалгалыг ажылдакчыларының чыыш хуралы болган. Аңаа ТР-ниң өөредилге сайыдының бирги оралакчызы Орлан Соян, «Чоннуң оолдары» хөй-ниити шимчээшкининиң удуртукчузу Сайдаш Монгуш, психиатр болгаш нарколог эмчи Сайзана Ооржак, регионнуң айыыл чок чорук департаментизиниң даргазының оралакчызы Донзум Санчат, «Сүбедей» спорт комплекизиниң директору Саян Ондар киришкеш, боттарының амыдыралындан үлегер-чижектерни чугаалап тургаш, чыылган чоннуң хей-аъдын көдүрген.
«Өг-бүле – амыдыралдың өзээ» деп темага ажык чугаага кем-херек үүлгедиишкиннери, арагалаашкын, азырадыкчы хөөннүг чорук, кадрлар айтырыы, ажыл чок чорук, кижизидилге дээш социал адырга хамаарышкан айтырыгларны чугаалашкан. Интернет четкизи бар апарган болгаш, республиканың кайы-даа булуңунга болган болуушкуннар кончуг дүрген тарай бээр, чоннуң угаан-бодалын саймаарадып турар апарганын билир бис.
«Кижи аарый бээрге, эмчи аарыгның чылдагаанын тодараткаш, эмнеп эгелээр ышкажыгай. Эмненген соонда элээн үе дургузунда кадык болур дээш, хөй-ле чурумну сагыыр бис. Ооң-биле дөмей. Ниитилел чаңгыс улуг организм-дир. Ынчангаш «ниитилел» деп организмивис аарый берген-дир. Ону эмнээр дээш, чылдагааннарын тодарадыры-биле кожуун, суурларны кезип, чон-биле ажык чугааны кылып эгелээнивис бо. Тыва чоннуң келир үези дээш, төлептиг чурттаар дээш, эрткен үевисче хая көрнүп көрээлиңер. Ада-өгбелеривистиң чурттап чорааны байлак оранывыстың төлептиг ээлери болур ужурлуг бис. Чоннуң культуразы болгаш езу-чаңчылдары бар болза, ол чонну «дириг» дээр. Бис тыва чон ам-даа «дириг» бис.
Мени долгандыр кижилер кандыгыл, мен кандыг мен, ажы-төлүмге чүнү белеткеп бээр мен, республикамның хөгжүлдезинге кандыг үүле кылып болур мен дээн ышкаш айтырыгларны кижи бүрүзү бодунга салып чоруур ужурлуг» — деп, ТР-ниң өөредилге сайыдының оралакчызы Орлан Соян чугаалаан.
Республикада өг-бүлелерге болгаш бичии чаштарга чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузар дээш, улуг ажылдарны чорудуп турар. Ол дээрге эрткен чылын Каа-Хем кожуунга, Чадаана, Ак-Довурак хоорайларга, Эржейде, Куңгуртугда ниитизи-биле 360 уругну тургузар уруглар садтарын кылган. Эрткен чылын капиталдыг септелгени 27 школага чоруткан болза, бо чылын 13 школаны септеп турар. Келир чылын 36 школаны септээри планда көрдүнген. Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга школазы ол 36 школаның санынче кирген. Чаа туттунган школалар база барын шупту билир бис. Ынчалза-даа кандыг-даа үеде кижизидилге өг-бүледен эгелээрин утпас болза эки.
Орлан Соянның илеткээни-биле алырга, бүгү Тывада амгы үеде ада-иезиниң хайгааралы чок арткан ажы-төлдүң саны 3500 ажа берген. Чижээлээрге, Сүт-Хөл кожуунда сес муң ажыг чурттакчы чон бар-дыр. Тывада ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның саны Сүт-Хөл кожууннуң чонунуң чартыы хире апарган-дыр. Оларның 3-үнүң 2-зи дириг ада-иелиг-даа болза, хайгаарал чок арткан ажы-төл болуп турар.
Ажы-төлүн хайгаарал чок арттырып каары дээрге бистиң тыва чоннуң езу-чаңчылдарынга таарышпас чүүл-дүр. Тыва чон шаандан тура-ла өскүс арткан ажы-төлдү безин дөргүл-төрели карактап азырап каар, хайгаарал чокка арттырар деп чүүл черле турбаан. Кыс уругнуң иези, оолдуң адазы албан азыраар ужурлуг. Чалгаа уругну көргеш, иези чалгаа, чалгаа оолду көргеш, адазы чалгаа дээр. Ол кончуг шын. Ол дээрге ада-ие кижини бодунуң төлүн кижизитпээниниң херечизи-дир.
«2017 чылда Ак-Довуракка бүдүн өг-бүлени амы-тынындан үскен дугайында коргунчуг болуушкуннуң соонда дөртен шаа эрлер Тыва үндезин культура төвүнге чыылгаш, ажык чугааны кылдывыс. Чугаалажып-чугаалажып кээривиске, шупту шаптараазыннарның дөзүнде арагалаашкынга хандыкшыл болган. Ынчан «Чоннуң оолдары» деп шимчээшкин тургустунуп, 200 ажыг кежигүннүг апарган чүве. Хоорай иштинге сес, Ыраккы Каа-Хемге чеди, Сукпакка дөрт машина хүннүң-не рейдилеп чоруп турду. Сактыр-дыр силер бе, ынчан чон ажык арагалаарындан эпчоксунар, коргар, чурумчуй бергеш турду. Ынчан бодум ОБЯ-га ажылдап тургаш, эзириктер тудуп, көскүлеңнеп халыырымга кайыын боор дээш, анаа акша-төгерик-биле дузалажыйн дээн турган мен.
Мээң элээди назынымда арага ижип алган, эзирик кижи модага турган. Өөм ишти болгаш катым, кат-ием арага ишпес улус болган. Оларның аайы-биле арай деп-ле, арага-дарыдан адырлып, «сергей» берген мен.
Үш ажы-төлдүг мен. Бир хүн ортун уруумну уруглар садындан ап алгаш, кылаштажып кел чыдырывыста, соовустан бичии оол маңнап келгеш, уруумнуң салаазынче билзек суп бергеш, чаагынче чыттап кааш, дедир халып чоруй барды. Ону чаптап тургаш, ийе, мен ам араганы ишпейн бардым, өөм ишти ишпес-тир, ажы-төлүм бисти көргеш, арага ишпес кылдыр өзүп келир-дир. Уругларым өзе бээрге кайыын, кандыг өг-бүледен келиннер, күдээлер өг-бүлевисче кирип келирил деп бодал бажымга «чык» дээн. Ынчан кыдыынга олуруп алгаш, акша берип каап орарымга хоржок-тур деп билип кагдым. Удааш оттуп келгеш-даа, тыва чонум сергей бээр болза-ла, артканын шыдаар деп бодап чоруур мен. Чүнү канчаар бис? Санал-оналдарыңар киирип көрүңерем, чонум! Үзел-бодалдар чондан үнер болза эки. Чүге дээрге тус черлерде сумуларда чон боду чурттап олурар ышкажыл.
Ажы-төлүн эдертип алгаш, бир-ле байырлалга келгеш, дашка көдүрүп, куругладып турарга, кандыг үлегер турар боор. Арагалаашкын ийи чылдагаанныг-дыр ийин. Бирээде, араганы хостуг садып турары, ийиде, кижилерниң арагага чаңчыга бергени. Ол дээрге муңгараанда, өөрээнде арага ижери. Кандыг-даа болуушкуннуң кол «маадыры» – арага. Кижи чок болганда арага тудуп алгаш, ону кударының орнунга, анаа ажаарынга чедир дузалажып каарга, ажыг-шүжүгнү езулуг үлешкени ол-дур. Бергелерни кады эрттиржип бергени ол. Кудалааш, хоптактанып ижип-ижип, медээредир эзирээш, эртенинде кудазы болган киживистен: «Кудаң кандыг эрти» – дээр бис. Ол кижиниң өөрүшкүзүн үлежип шыдаваан, медээргей эзирик турган ышкажыл бис. Чоок киживистиң өөрүшкүзүн үлежир хамаанчок, харын-даа эзирээш, байырлалы болган кижизин муңгарадып кааны ол. «Ирония судьбы» дээн ышкаш киноларда араганы рекламалап, байыыр дээн кижилерниң кылып турар чүүлдери-дир. Арага чокта байырлавас, арага чокта кандыг-даа хөглээшкин чок дээн ышкаш меге билиишкиннер-биле бисти программалап каан. Угаан-бодалывысты өскертип, чаарттынар болзувусса эки. Шупту чүве кижиниң бодундан, бодунуң билиишкиннеринден, угаан-медерелинден хамааржыр. Арага ижиптер кижи бүрүзү «Чок, мен арагадан күштүг мен» деп бодап алгаш, чурттап кириптер болза, араганы тиилеп үне бээр-дир бис ийин. Мен арага ишпейн баарымга, чүгле бодум эвес, а чоок кижилерим шупту дыштаны берген. Өг-бүлеге бир-ле арага ижиксээр кежигүн барда, ол кижи чааскаан эвес, өг-бүлези шупту хилинчектенир. Ынчангаш мээ-медереливисти өскертиили, чонум!– деп, «Чоннуң оолдары» хөй-ниити шимчээшкининиң удуртукчузу Сайдаш Моңгуш илеткээн.
Саян Ондар, «Сүбедей» спорт комплекизиниң директору:
– Ажы-төлге ада-иезиниң үлегери чугула черни ээлеп турар. 3 харлыымда-ла ачам мени тренировкалаарда, эдертип алыр чораан. Ооң чанынга ойнап халып турар мен. Чоорту амыдыралымның таваа болур спортка сонуургал оттуп келген. Авам, ачам иелээн башкылар. Хостуг үемде тренировкалаарынга ынак чордум. Хүреш секциязы болбаста, хол болгаш бут бөмбүү ойнаар бис. Ажы-төлү чаш турда-ла спортка хандыкшылды ада-иези оттурар ужурлуг. Күш-биле албадаары эвес, а сонуургалын бичиилеп оттурары чугула!
Донзум Санчат, регионнуң айыыл чок чорук департаментизиниң даргазының оралакчызы:
– ИХЯ-ның реестринден алгаш көөрге, Тыва Республикада чөпшээрел чокка арага садып турар 493 садыгжыгаштар бар. А Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде чөпшээрел чокка арага садып турар 40 садыгжыгаштар бары илерээн. ИХЯ-ның, Чөпшээрел бижик бээр болгаш хыналда чорудар албан чериниң, ТР-ниң айыыл чок чорук талазы-биле департаментизиниң база хөй-ниити организацияларының кежигүннери хоойлу хажыдыкчыларын тудар дээш, рейдилерни хүннүң-не чорудуп турар.
Республиканың чурттакчы чонундан дилээрим болза, хоойлу хажыдып, бүдүү арага садып турар садыгжыгаш билип каан таварылгада ИХЯ-ның 9-35-97 дугаарынче долгааш, дыңнадырын диледим.
Боттарының ээлчээнде Сүт-Хөл кожууннуң чурттакчылары ажык чугаага идепкейлиг киржип, школаларда тыва дыл шактарын кызырганы, арагалаашкын, ажыл чок чорук дээш янзы-бүрү чидиг айтырыгларны көдүрген. Кожууннуң чеди сумузундан төлээлер келген. Оларның бирээзи Кызыл-Тайга сумузунуң чагырга даргазының оралакчызы Чайзат Ондар:
– Хоорайдан кожуунувуска келгеш, ажы-төл кижизидилгезиниң өске-даа талазы-биле болгаш ниитилелдиң өске-даа чидиг айтырыгларын көдүрүп, боттарының үлегер-чижээн, арга-сүмезин кадып келген даргаларга өөрүп четтирдивис. Хуралга дыңнаан чүүлүвүстү бодувустуң сумувуска барып дамчыдып чедирер бис. Кызыл-Тайгадан 3 өг-бүле келдивис. Хуралга көдүрген айтырыг бүрүзүн чугаалажып, ажы-төл кижизидилгезин сайгарар болза эки-дир деп бодап тур мен. Чуртувустуң келир үези өг-бүледен хамааржыр. Хуралга болган суртаалдарны чайгы үеде аржааннарда дыштанып турар чонга чугаалап чедер болза, дыка-ла эки ийик деп бодалдыг мен.
Хурал соонда ол-ла ажылчын бөлүк Суг-Аксы болгаш Кара-Чыраа ортумак школаларынга чедип, чаа өөредилге чылынга белеткелди хынаан. Школаларның кайызы-даа өөреникчилер хүлээп алырынга белен болган.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №58, 2023 чылдың август 5