Ажылчын сургакчылаашкын үезинде Кызыл кожууннуң Шамбалыг суурда чурттап чоруур Саид, Олесья Чүлдүктерниң өг-бүлезинге аалдап четтивис. Аажок хүндүлээчел, салым-чаяанныг өг-бүле болду.
“ОЖУК ДАЖЫ”
Өөнүң ээзи Саид Чүлдүк анаа эвес онзагай өг-бүлеге төрүттүнген. Иеден төрээ-ле 4 алышкының 3-ү Шолбан, Сылдыс, Саид Чүлдүктер чажындан тура ыры-хөгжүмге салым-чаяанныг Тываның база бир билдингир кижилери болганнар. Саидтиң бодундан улуг акылары ийис оолдар дээрзин ол чугаалады.
Ачазы Михаил Иванович Чүлдүк Культура бажыңынга директорлап, киномеханиктеп, сцена кырынга ырлап-шоорлап, клоун болуп бараалгап чораанын Саид Чүлдүк сактыр: “Амгы үеде “Саян” ансамбли, ынчан “Чечек” ансамбли турда-ла, аңаа ажылдап чораан. Миннип кээримге-ле, бызаанчылаан олурар, сцена кырында чоруп турарын сактыр мен.
Ынчангаш-ла боор, бызаанчының аялгазы кулактарымда амдыгаа чедир чаңгыланып арткан. Бис 3 алышкының ыры-хөгжүмге, хөгжүм херекселдеринге сонуургалывыс ынчаар тывылган деп бодаар мен”.
Чүлдүк алышкылар чонга аян тудар ажыл-агыйжы базымнарын “Тыва” ансамблинден эгелээн. Ооң соонда “Эртинелиг Тыва”, “Ожук дажы” дээш-ле чоруп кааннар. Өг-бүлезиниң “Ожук дажы” деп ансамблин тургусканы база онзагай. Аңаа кады төрээн 3 алышкы ажылдап чораан. Амгы үеде амыдыралының аайы-биле тус-тузунда ажылдап чоруур-даа болза, салым-чаяанын черле салбайн чоруурлар.
ЫНАК АЖЫЛЫНДАН ЭГЕЛЭЭН
Саид Чүлдүк ыры-хөгжүмден аңгыда, чазаныр, дааранырынга база сундулуг. “Тыва эт-херексел, хөгжүм херекселдери, аът дериг-херекселдери чазап, даарап кылыры баштай анаа хостуг үемде сонуургалым турган. Оон чоорту чоннуң үнелели-биле аътка дериг-херексел кылыр чагыглар чоорту көвүдеп эгелээн. Чамдыкта чагыглар мырыңай көвүдей бээрге, четтикпестей-даа бээр мен. Эки чүвези өөм ишти база ажы-төлүм меңээ дузалажып турарлар. Оолдарымны, уругларымны база бичиизинден-не кылып, тудуп чоруур ажыл-ижимге өөредип алган мен. Олар боттары база сонуургалдыг болганнар боор, чаңгыс тайылбырлап бээримге, дораан сактып алырлар” – деп, Саид Чүлдүк чугаалаан.
ЧҮЛДҮКТЕРНИҢ ЭЭЛЧЕГЛИГ КҮРҮНЕЗИ
Өөнүң ишти Олесья-биле бичиизинден тура кожа-хелбээ кожалар болуп чурттап чорааш, кады-ла ойнап өзүп келгеннер. Кажан олар амыдырал тудуп чурттай бергеш, 2 оол, 2 кыстыг болур сорулгазын четкеш, ажы-төлүн база өгбелеринден дамчып келген онзагай салым-чаяанын уламчылап, төрээн чуртунуң төлептиг кижилери болзун дээш, кижизидип чоруурлар. Олесья Чүлдүк Кызылдың башкы колледжин дооскаш, эртем-билииниң аайы-биле Шамбалыгның уруглар садында кижизидикчи башкы болуп 15 чыл дургузунда ажылдап чоруур.
Салым-чаяанныг өг-бүлениң ажы-төлүнүң аттары безин онзагай. Улуг уруу Ай-Чүрээна Кызылдың уран чүүл колледжин дооскаш, өг-бүле туткаш, Эрзин кожууннуң культура одаанда игил башкылап чоруур. Чажында чүрек дүрзүлүг кызыл меңи ооң адын чайгаар-ла чугаалап турган. Бодунуң ук-төөгүзүнде Саттар уттундурбазын, салгап, дамчып артсын дээш, Саид Чүлдүк ийи дугаар оглун Сат-оол деп адап алган. Ол база-ла ачазының салым-чаяанын уламчылап, Кызылдың уран чүүл колледжиниң 4-кү курузунда өөренип турар. Школачы чылдарында башкызынга тураскаадып адап алганы 3-кү кызы Сурияа ачазының шевер холдарын дөзеп, даараныкчы болуру-биле Томскуда өөренип чоруур. Хеймер оглу Сайын-Кайгал 7-ги класстың өөреникчизи. Келир үеде база ада-иезиниң, акы-угбазының соон изеп, хөгжүмчү болур күзелдиг.
ИГИЛГЕ ҮДЕТКЕН ӨПЕЙ ЫРЫ
Саид, Олесья Чүлдүктерниң ажы-төлүнүң ыры-хөгжүмге сундулуг
болганының чылдагаанын ачазының үлүг-хуузу дээрзин өгнүң ишти чугаалаан: “Уругларым кайызы-даа чаш турда ачазы кавайга чайгавышаан, игилге ойнавышаан, өпей ырын ырлап бээр турган. Кайызы-даа кылаштай бергеш-ле, ырлап, самнап эгелээн”.
Ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр өстүрер дизе, ажыт-чажыт чок чугаалажыр, эжи болур дээрзин Чүлдүктерниң өг-бүлези демдеглээн: “Ажы-төлдүң чанынга олуруп алгаш, үргүлчү чагып-сургаар. Кежээниң-не ажылдан, өөредилгеден келгеш, столга чемненип олургаш, бөгүн кым чүнү кылганын, кандыг чедиишкиннерлиг, каш демдек алганын чугаалажыр бис”.
ШАҢНАЛ-МАКТАЛДАРЫ ДӨР СЫҢМАС
Саид Чүлдүк кады төрээн акылары болгаш оларның өг-бүлелери-биле 2004 чылда “Өг-бүлениң алаңтозу” деп өг-бүлелер мөөрейинге киришкеш, дээди шаңналды алганнар. Дараазында 2008 чылда ол-ла мөөрейге киржири-биле салым-чаяанныг төрел аймакка Саид Чүлдүктүң бодунуң өг-бүлези немежип келген. Ынчан олар 1-ги чергениң лауреады болганнар. Ол мөөрейге киришкениниң дугайында 2008 чылда “Шын” солунга үнген “Өгбелерден өпеяаларга чедир” деп материалы барын ам-даа сактып, шыгжап алган чоруурлар. “Ук мөөрейлерге чаңгыс эвес удаа киржип тургаш, ырлап, самнап, ада-өгбелерден дамчып келген чаңчылдарывысты көргүзүп турган бис. Өөм ээзи даараныр кижи болгаш, алгы-кештен кылган чүүлдерин база көргүскен” – деп, Олесья Чүлдүк чугаалаан.
2013 чылда Саид Чүлдүк Тываның 8 кижи составтыг делегациязы-биле даштыкыга “Чидип бар чыдар үн” деп фестивальга киришкеш, “Алдын холдуг шевер” деп шаңналга төлептиг болган. Аңаа ол ырлап, сыгыртып, хөөмейлээринден аңгыда, тыва эзерни чазаарын, чулар-чүгенни баглаарын шуптузун көргүскен. “Тывадан элээн хөй салым-чаяанныг кижилер ажылдарын чорударга, аразындан 8 кижини шилип алган. Мен база оларның аразынче кире бергеним ол. Фестивальдың эрттирикчилери-даа, аалчылары-даа каш аңгы угланыышкынныг кижил бо дижип, магадап турдулар. Бо шаңналды база бир онзагай деп санаар мен” – деп, Саид Чүлдүк демдеглээн.
Саид, Олесья Чүлдүктерниң өг-бүлези кожуун, республика чергелиг мөөрейлерден чыда калбайн, доктаамал киржип, чедиишкинниг болуп чоруурун, шкаф долдур шаңнал бижиктери, медальдары бадыткап турар. Ажы-төлүн ада-иезиниң изин изеп, салым-чаяанын салбайн, уламчылап, салгалдан салгалче дамчыдып чоруур кижилер кылдыр кижизидип өстүрүп турарлар.
“2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлааны кончуг онзагай. Өг-бүле – кижиниң база бир күрүнези. Өг-бүлезинге ынакшылды, бот-боттарын хүндүлежирин ажы-төлге чажындан тура чаңчыктырып, ада-ие боттарының чижээ-биле көргүзүп чорааш, кижизидер болза, ынчан ажы-төл төлептиг кижилер болур. Олардан база үлегерлиг өг-бүлелер төрүттүнер. Ынчангаш өг-бүле бүрүзү ынчаар сайзыраар болза, ынчан күрүне база хөгжүүр” – деп, Чүлдүктерниң өг-бүлези демдеглээн.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” № 7 2024 чылдың январь 31
