Хемчик-Бажынга чорбаан кижи Тываны көрбээни ол.
Шаг-шаанда Хемчик хемниң бажынга Кара-Дыт аржаан, Хоолааш хемниң эриинге Караңгы-Шиви, Дойлуг-Эл ынчаар төрел болур ийи өг-бүле чурттап чораан чүве-дир. Бирээзи Доңгурак Хертектиң, өскези Ак-Хаанның офицерлери-биле демисежип чораан Чөөн-Хемчиктиң Доора-Дыт чурттуг экер-эрес, каргыраалаар Сыргыт-оол Хомушку.
Хертек Доңгуракты Хемчик-Бажының чону мал-чер ажыл-агыйының эргелекчизи боорга, МЧАЭ даргазы дижир. Ол Хемчик-Бажының аалдарынга чиг далган болгаш амданныг чаагай хлебти чедирип берип турган. Аалдың бичии уруглары хлебти аптарага суп алгаш, каш-даа хондур чиир. Хлеб-биле кады даш чигирлерни үлеп бээрге, бичиилер аажок амыраар.
МЧАЭ даргазының өөнүң ишти Мидип Хертек болгаш фронтучу Сыргыт-оол Хомушкунуң өөнүң ишти Борбакы Хертек ийи угбашкы. Мидип 10, а дуңмазы Борбакы 14 ажы-төлдүг чораан. Борбакы уругларынга кежээки үеде тоолдап, солун таварылга, болуушкуннар дугайында чугаалап бээр. Ооң “Чеди сарыг анайлыг өшкү болгаш Хунажык”, “Өскүс-оол болгаш Караты-Хаан” дээш оон-даа өске солун тоолдарын оглу Төгүй-оол бижип турган. Ол ышкаш тыва улустуң аас чогаалын, тывызыктарын, үлегер домактарын, дүрген чугааларын ооң бижип чорааны тыва дылдың бир хөгжүлдези болуп арткан.Борбакының өг-бүлезиниң кайгамчыктыг тоолчузу деп болур.
Бир-ле катап олар Хемчик-Бажының Сарыг-Ыяш бажынга чурттап турган. Ол девискээрден ырак эвесте кургаг даялар аажок көвей. Борбакының уруглары ыяштап чорааш, дендии кургаг даялар чыып эккелген. Эң-не кежээзи Мотор деп шолалыг Маша чоон-чоонун чүктеп алган. Ол кургаг даяларны кым-даа сый тыртып чадап каан. Сыгары берге боорга, шыырак оолдарын айбылаан. Оглу Таар-оол “ында чүү боор” дээш, сый согары берге боорга, балды-биле одура шапкылап эккелген.
Авазы Борбакы оолдар, уругларын чыып алгаш, мынчаар чагып олурган: “Көрдүңер бе? Бо дая деп ыяштың быжыын. Силер база ол дег быжыг найыралдыг, шынчы болгаш туруштуг, бот-боттарыңарны хүндүлежип чоруур болзуңарза, кандыг-даа бергелерни ажып эртип шыдаар силер, ажы-төлүм”.
База бир солун таварылганы ол ажы-төлүнге чугаалап берген.
Черниң черинге аныяк кыстың арны-бажын чоорган-биле дуглапкаш, хол-будун, аксын бектээш, хой дүгү хевиске ораагаш, тепкиленип чүткүп турда-ла, аътка үңгерипкеш чорупканнар. “Кавказка туттурган кыс-биле” дөмей болган.
Хаттыг чаашкын оожургап, дээрниң соо агарып кел чорда, Чалым хоюнуң бажын дозуп кааш, бедиктен Чаңгының бараанын дураннап олурган. Ийи ушкаштыг кижи эзерлиг аътка бир-ле шарыглыг шөйбек чүүлдү үңгериптерге, оозу ушта чүткүп, удурланып турарын ол көрүп каан. Хамыктың ужурун билип кааш, маңнап кээп дүжүп, чуглуп чорда, аъттыг улус ажытталып ырай берген. Ынчалза-даа ол Ондуп хүндүнүң аъттары дээрзин танып каан. Ооң оглу Чындың Чалымны көөр эвес, ол ынчап турары ол-дур. Хорадаан, кылыктанган боду минни хонуп келгеш, уругнуң хойларын аалынче углапкан.
Иениң чүрээ кайын эндээр. Орайтай бээрге, уруунуң кээр уунче уткуштур үнүпкен. Дөңгелчик артындан көстүп келзе-ле, хойну танывазы аныяк оол коданче киирип олурган. Чалым дүвү-далаш-биле ол болган таварылганы тө каап берген.
Чаңгы бир миннип келирге, аъттан дүжүр октааш, кара өгде шоочалап каан болган. Авазының сөстерин уруг сактып чыткан: “Кадарчы деп сөске хөңнүм чок-тур ийин, уруум. Бай Сотпаның малын кыш-чай чок авам, ачам кадарып берип чордулар. Эгинге кааптар идик-хеп-даа бербедилер. Оода аш-түреңги байдалдан уштунуп алыр, ижин тоттуруптар безин чүнү бээрлер ийик, харам чүвелер. Ам харын колхоз деп чүвези эки хевирлиг. Ачаңның (Ажыктың) ачызында каш хой, өшкүвүс өскени бо ышкажыл” – дээн авазының сөстерин сактып, уруг ийлээр чыгыы чыткан.
Чалым аалынга келгеш, ие төрели изиг баарлыг дижири дег, даайлары-биле сүмележир бодап алган. Бо болуушкуннарны даайларынга ажыы-биле чугаалап берген. Даайлары кажар арганы тып, даң чырывайн турда-ла, оолду эдерткеш чорупкан.
Даң чаа-ла чырып олурда, Ондуп хүндүнүң аалынга шериг хептиг ийи аъттыг кижи келгеш, Ондупту тудуп алгаш чоруур деп турда, оглу Чындың дүрген-не кара өгнү ажыдып, Чаңгыны салыптары билек, бирээзи уругну ушкаргаш, хүндүнү боо-моңгулуг сүрүп алгаш чоруй барган. Чындың олура дүшкеш, ол-ла черинде доңгайып алгаш чыдып калган.
Аъттыг улус ырап келгеш, Ондупайның караан дуй шарааш, холдарының шарыын адырбайн, салып чорудупкан дээр. Хүндүнүң бажынга “кызылдар”, “актар” деп сөстер чаңгыланып, дүрген-не ырап, дезеринче ону албадай берген.
Өзен иштинге манап турган Чалымга чүрээ боор кысты ушкаргаш, үдеп чорудупканнар. Чаңгының авазы даңны атсы уйгу-чыдын-даа чок. Шайының үстүн оран-таңдызынче өргүп, тейлеп турда, дүүнгү-ле оол уруун бо ушкарып алган чедип келген. Өөрээн кадай аныяктарның холдарын тудуштургаш: “Аас-кежиктиг болуңар, ажы-төлүм” – деп йөрээл салган. Ийи-даа хонмаанда, Чалым авашкыларны аалының чанынга эккеп хондуруп алган.
1943 чылдың август ай. Чалым (Чудурук Хомушку) даайлары-биле кады фронтуже эки тура-биле аъттаныпкан. Чалым (Чудурук) биле Чаңгының (Анай) аразында чагаалажыышкын ынакшылды улам быжыглап, харылзаа үзүктел чок уламчылаан. Бир чагаазында ол мынчаар бижээн: “Эжиң Дарыяа Куулар офицер Дончуттуң кадайы апарган. Өг-бүле фронт баар деп шиитпирлеп алган-дыр. Дарыяа болгаш дуңмазы Агбаан, даайы Адыгбай Хертектер сеңээ байыр чедирип олурлар. Украинаның хөй хоорайларын хостажып тур бис. Менди-чаагай эки туруңар. Ужурашкыже байырлыг! Сээң Чудурук Хомушку (Чалым)”.
"Бир күштүг ынакшылдың төөгүзү мындыг-дыр, уругларым" – деп, Борбакай сагышсырап чугаалаан. Ол улаштыр чугаазын уламчылаан: “Фронтучу Чудурук Хомушку (Чалым) силерниң даайыңар болур кижи. Ада-чурт дайынынга чорааш, кандыг таварылгаларны ол көрбээн дээр. Командириниң харылзажыр шугуму үстү бээрге, Чудурук даайыңар коргуш чок эрес-дидими-биле харылзааны кожупкан дээрзин фронтучу эжим Дарыяа Куулардан дыңнаан мен”.
/ Бараат ДЕЛЕГ-ООЛ,
РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, Бай-Тайганың алдарлыг ажылдакчызы.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3