Өг-бүле чылынга тураскааткан "Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг" деп мөөрейниң тиилекчилери Дамдын биле Монгуштарның хөй ажы-төлдүг өг-бүлези Россияның эң-не барыын регионунга аян-чорук кылганнар.
Дамдыннар-биле Монгуштарның өг-бүлези «Россия – аргаларның чурту» деп Президент платформазының улусчу төлевилелиниң финалынче киргеш, Калининград облазынга аян-чорук кылыр аргалыг болганнар. Өг-бүлениң кежигүннери тыва ёзу-чаңчылдарын дыка үнелээр болгаш сагыыр. Россияда аңгы-аңгы омак-сөөк чоннар чурттап турар-даа болза, оларны каттыштырып турар чаңгыс чүүл — Төрээн чуртунга ынакшыл болгаш ёзу-чаңчылдарын үнелээри.
Ол аян-чорукче Долаана биле Леонид Дамдыннарның беш ажы-төлүнүң дөртү чораан. Улуг оглу Алдар чоокта чаа шериг хүлээлгезин эрттиргеш, чанып келген. Ол өг-бүлезин Калининградка аян-чорук кылыр кылдыр сүмелээн. Россияның аныяктарының «Больше, чем путешествие» деп программазының организастааны аян- чорук өг-бүлениң кежигүннериниң шуптузунга таарзынган. Олар Калининградка экскурсиялап, Свердловск хоорайга янтарьны канчаар тыварын, Балтийскиге шивээлер болгаш форттар көрүп база төөгүлүг черлерге четкен. Калининград облазының курорт хоорайлары бүгү архитектуралары-биле, таарымчалыг дыштаныр черлери база Балтийск далайның чаражы болгаш кайгамчык улуу-биле магадаткан болбайн канчаар.
«Биске, тываларга, орус болгаш европейжи культураларның демниг чурттап турарын, Калининград облазы чүзү-биле ылгалып турарын көөрү дыка солун болду. Мөөрей үезинде-ле аңгы-аңгы национал чоннарны, аңгы-аңгы чүдүлгелерни көрдүвүс. Олар кайы-даа регионда чурттап турар болза, кандыг-даа омак-сөөктүг болза, Төрээн чуртунга болгаш өг-бүлезинге хүндүткелдиин, ёзу-чаңчылдарының быжыын магададывыс» — деп, Долаана демдеглээн.
Дамдыннарның өг-бүлези аян-чорук кылырынга ынак болгаш, дыштаныр хүннерде арыг агаарже, аржааннар, тайга-сынче чоруп каарлар. Кышкы үеде хаактаарынга, а чайын — республиканың янзы-бүрү хөлдер, хемнеринге эштиринге ынаан Долаана тайылбырлаан: «Бис дыштанылга болгаш шөлээвисте уругларывыска чаа черлерни таныштырып, оон дыка хөй эки чүүлдерни билип, сактып алырын кызыдар бис. Россиявыс улуг делгем болгаш кайгамчык чараш-тыр. Чурттувустуң төөгүзүн караа-биле көрүп тургаш, өөренир херек. "Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг" деп мөөрейниң ачызында чаа маршруттарны шинчилээр аргалыг болдувус».
Калининград облазынга аян-чорук кылганы Дамдыннарның хөй ажы-төлдүг өг-бүлезинге дыка улуг белек болган. Беш ажы-төлдүң ада-иезиниң кайызының-даа ажылы дыка харыысалгалыг. Леонид Роскадастрның Тывада салбырының директору, а Долаана — иштики херектерниң майору, шииткел күүселдезиниң федералдыг албанының эмнелгезинде лаборатория начальниги. Ынчангаш оларга дыштанылгалар биле шөлээзин каттыштырып алыры ындыг-ла амыр эвес.
"Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг" деп мөөрейниң ачызында улуг өг-бүлениң кежигүннери шупту чогаадыкчы болгаш угаан сайзырадыр даалгалар күүседир үени кады эрттирер аргалыг болганнар. Команданың эң-не дуржулгалыы 91 харлыг кырган-авазы Долчун Лопсан-Шыыраповнаның салым-чолу дыка солун — ажылчы базымнарын пионер вожатыйдан эгелээш, эге класстарга башкылаан, райком партияга килдис-даа даргалаан, профэвилелдиң лидери-даа турган. Долчун Лопсан-Шыыраповна хөй чылдарда Республиканың Херээженнер чөвүлелиниң даргазынга ажылдаан, Совет херээженнер комитединиң кежигүнү, Бүгү эвилел съездизиниң база Бүгү-делегейниң херээженнер конгрезиниң делегадынга соңгудуп турган.
«Кырган-авамның ажылы чай чок, харыысалгазы улуг-даа болза, ол өг-бүлезинче кол үезин үндүрүп турган. Улуг өг-бүлевис-биле кырган-авамның бажыңынга чыглып, шайлавышаан, хөөрежиринге дыка ынак бис. "Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг" мөөрей бисти мөөңнээн. Кырган-ававыс хөгжүмнүг, чогаадыкчы мөөрейлерге киржип, кылыр ынак чеми – боова-боорзаан сөңнеп турду. Москваның эмчи университединге өөренип тургаш, дыштанылгалар соонда кээримге, эштерим кырган-авамның чаагай боорзактарын дыка манаар турган» — деп, Долаана чугаалаан.
Ажы-төлү өгбелери-биле чоок харылзаа тудуп турарынга Леонид аажок чоргаарланыр. Кырган ада-иелери Маадыр-оол Сүрүнович биле Ольга Кыргысовна чоокта чаа "алдын" кудазын демдеглээннер, Алексей Авааевич биле Татьяна Дөжүлдеевна 49 чыл кады чурттаан. А кырган кырган-ава, кырган-ачалары Тываның төлептиг болгаш хүндүткелдиг кижилери.
«Ачам Дөжүлдей Ондар бөдүүн башкыдан Тыва АССР-ниң чырыдыышкын сайыдынга чедир ажылдаан. Ажыл-агыйының 30 чылын тускай ортумак болгаш дээди өөредилгениң хөгжүлдезинге база эртем адырынга тураскааткан. «Хүндүлел демдээ» орденниң, Күш-ажылдың Кызыл тук ордениниң, Тыва Республика ордениниң база өске-даа күрүне шаңналдарының эдилекчизи. Авам-биле катай олар үш ажы-төлдү кижизидип өстүрген. Олар барык 70 чыл кады эп-найыралдыг, үлегерлиг өг-бүле болуп чурттааш, «Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш» деп медальга төлептиг болганнар» — деп, кырган-ава Татьяна Дөжүлдеевна өөрүшкүзүн илереткен.
Татьяна Дөжүлдеевна ада-иезиниң изин изеп, 10 чыл башкылаашкын ажылынга, ооң соонда күрүне албанынга томуйлаткан – Дээди Советтиң Президиумунга инструктордан аппараттың удуртукчузунга чедир депшээн, оон Тыва Республикада база Сибирь Федералдыг округта РФ-тиң Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзиниң Аппарадынга ажылдаан. Амгы үеде уругларының уругларын карактавышаан, хөй-ниити ажылдарында идепкейлиг киржип, өг-бүлелер темазын чырыдар талазы-биле улуг ажылды чорудуп турар.
Кырган-ава Ольга Кыргысовна хөй чылдар дургузунда Кызыл хоорайның хоочуннар эвилелин удуртуп чоруур. Күш-ажылдың болгаш Ада-чурт дайынының хоочуннарының айтырыгларын шиитпирлээринге улуг үлүг-хуузун киириштирген.
«Бистиң өгбелеривис доозазы езулуг тывалар – буянныг, ажыл-ишчи болгаш сагыш човаачал. Олардан үлегер алыр болгаш салгалдарга ёзу-чаңчылдарывысты дамчыдар ужурлуг бис» — деп, Леонид чугаалаан.
"Өг-бүлевистиң чаңчылы ындыг" деп мөөрей «Россия – аргаларның чурту» деп Президент платформазының эң-не хөй киржикчилиг төлевилели болган. Аңаа 89 региондан 102735 өг-бүле командаларының 587250 кежигүнү киришкен. Мөөрейниң финалынче РФ-тиң 83 субъектизинден, ол ышкаш Казах Республикадан 300 өг-бүле командазы кирген. Ооң түңнелдерин Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүнде түңнээн. Россия Федерациязының 26 регионундан 32 өг-бүлеге беш-беш сая рубль түңнүг сертификаттарны тывыскан. Мөөрейниң тиилекчилери 300 өг-бүле – Россияның аныяктарының «Больше, чем путешествие» программазы-биле чурт иштинге өг-бүле аян-чоруун кылыр.
Бистиң корр.
«Шын» №94 2024 чылдың декабрь 7