Аныяк чалыы үевисте душчуп, таныжып, оруувус башташкан алдарлыг "Шын" солунувустуң 100 харлааны келгени бо ышкажыл, кара чаштарывыста ак хыраа дүшкен хоочуннар апардывыс. Чалыы шаавысты бөгүн, өпейлеткен кавайывыс дег, эргим солунувустуң улуг байырлалын уткуштур сактып чугаалашпайн, кажан чугаалажыр боор. "Шынның" шынчы мөгейикчилери – номчукчуларывыстың кичээнгейинге Тываның улустуң чогаалчызы, солунчу Артык Ховалыг-биле аравыста чугаавысты бараалгадыйн.
– Мен эге класс өөреникчизи үемде, миннип келгеш-ле эскереримге, "Шын" солунну бажыңывыстың көскү черинде ханада кадаг хаккаш азып каан турар чүве. Ээзи – ачам. Элээн кылын кылдыр чыгдына берген турар, аңаа дээп болбас. А сен "Шын" солунну эң баштай көргениңни сактып көрем, Артык Хөм-Отуковна.
– Чадаг-тергелиг почтачыга уткуй маңнап турганым солунчу боор салымымны оштааным ол ыйнаан.
Баштайгы тыва дылда солун үнүп келгени дээрге-ле ол тыва бижиктиң, чогаалдың, журналистиканың эгези-дир, ынчангаш ол бүгү – парлалганың байырлалы, номчукчу чоннуң байырлалы. Парлалга дээрге чүгле “Шын” эвес, эрткен чүс чылдардан үнүп эгелээн “Тываның аныяктары”, “Сылдысчыгаш”, “Улуг-Хем” сеткүүл, кожууннар солуннары, сөөлгү чылдарда нептереңгей турган “Эне сөзү”, Ном үндүрер чер-дир.
– Көдээ школаның аныяк башкызы институтче чаа кирип алган өөнүң ээзиниң аайы-биле, найысылал Кызылга хамык өөредилге черлеринде ажыл эгелей берген октябрь айда чедип келгеш, ажыл дилеп, азып чорааш, аас-кежик бооп, "Шын" солун редакциязынче канчап харын дидимненип кирип келген кижи ыйнаан мен. Редактор Валерий Севилбааевич Шаравиини парлалгаже кокпа оруумнуң чырык сылдызы болган деп санап, бодап чору мен.
"Шынның" улуг школазы болгаш В.С. Шаравии дарга баштаан коллективи – бистиң журналисчи университедивис ол-ла болгай. Бопуймаа Давааевна Дирчин, Алексей Артааевич Дүгержаа, Шаңгыр-оол Андреевич Доржу, Александр Сотпаевич Дембирель – мээң дагдыныкчы башкыларым ол. А сээң кымнар дээрзин чижеглей билип ор мен, а ылап дизе кымнар ийик? Салым-чол сени "Шынче" канчаар "чедип" эккелгенин сонуургадып көрем.
– “Шынга” кээрде, Москвага журналистика дооскаш, төп солуннарга практика эрттирип каапкан, номнарлыг бичии чепсегленген кижи турдум. “Тываның аныяктары” солунга килдис эргелекчилеп киргеш, чаш уруглуг апаргаш, бажыңга олурумда, Культура яамызы: "Канчап чиде бердиң, биске ажылдап кел" – деп чалаарга, аңаа улуг инспектор тургаш, культура амыдыралын “Тувинская правда” солунунга чырыдып турдум. Ол солунче шилчий бер чазып турумда, партия обкомунуң парлалга секторунуң эргелекчизи Мария Смирнова тускай белеткеттинген кадрны тыва солунга ажылдаар кылдыр сүмелээрге, ынчаар шилчип келген мен. Партия ажылдакчыларын-даа эки билбес турган мен, бир немец журналист менден интервью алыр дээрге, ол кады үдеп келгеш, ынчан мени билип алган боор.
Мени кончуг дээн очулдурукчулар чанынга олуртуп каан. Машинага парлаттынып олурумда, редактор: “Канчап тур сен?” – деп айтырып кээрге, чанымда дагдыныкчыларым “шору-шору” дишкен. Ооң соонда культура килдизинге тургаш, “Улуг-Хем” сеткүүл дугайында дискуссия көдүрүптеримге, болбаан кижи-дир деп бодал-биле үлетпүр килдизинче шилчиткен. Редакторлар солушкан соонда, мени үлетпүр килдизинден идеология килдизиниң эргелекчизинче шилчиткен. Партия дүжерге, идеология херек чок дээш, ынчан дүжүрген. Обком-даа, демократтар-даа эвес, редакторнуң бодунуң шиитпири-дир ийин. Ооң соонда “Эне сөзүнче” шилчээш, шажын-чүдүлгени, ёзу-чаңчылдарны кандыг-даа идеологиядан арттыр чырыткан болгай мен.
Солунну дүжүрер дээн шиитпир караам-биле көрбээн мен. Партия дүжерге, солун дүжер боор дээш, коргуп халышкан улус солуннуң тургузукчуларының солчулгазы болурун, юридиктиг чурт иштинде шиитпирлээр айтырыг дээрзин билбейн турган боор. Солуннуң төөгүзүн эртемденнер кандыг тургузугда, кандыг тема чырыдып турганын сайгарар. Екатерина Танованың соонда ону шинчилээн кижи чок деп болур. Солунну дүжүрер, эде адаар дээн документилерни чүгле архив бадыткаар, анаа чугаага даянмас. Сөөлгү чылдарда “Улуг-Хем” сеткүүлдү, “Эне сөзүн”, “Тыва Республика” солунну парлалга хоойлузунга дүүштүр кылдынганын бадыткаар документилер, доктаалдар бар, ону сайгарар эртемденнер тыптып кээр боор.
– "Шын" солун алдаржаан самбыраларлыг ийик: Кызыл самбыра, кара самбыра... Кызыл самбырага сээң бижээн чүүлдериңни, ай санының Хүндүлел самбыразынга чурууңну азып турганын эки сактыр-дыр мен. Аңаа хамаарыштыр сактып көрем.
– Чазыг эрттирбес дээш, дежурный редактор, корреспондент, корректор, чыскаакчы дөрт кижи ажылдаар. Мен материалымны бодум номчааш, дорт секретариат киирер турдум, ийи акым ону көрбес-даа. Бир катап Оксур: “Бо чүл?” – деп мээң очулгам тудуп алган келди, август деп сөстүң сөөлүнге чымчак демдек салып алган болдум, дораан эттим. Редактор-биле дежурныйлап турумда: “Частырыг бар, таптыг көр” – дээрге, көөрүмге, анаа-ла ышкаш, оон топтап көре бээримге, көшкен слогтуң ужурундан сөсте одаан утка бар апарган болду. Ындыг көжүрүглер кылбас дээш, катап-катап көөр апаар.
“Кызыл самбырага” кирерге, гонорарны хөйнү салыр. Партия хуралдарынга база ажылды түңнээр турган. Обкомга кайы материалды мактаанын база летучкага дыңнадыр. Ширшин “Ховалыгның бижээни шын” деп медээни база чарлаан. Сыгыр Байкараевна бо уруг дыка чаартылгалыг, “Аргументы болгаш фактыдан” ап тур боор бо” дээн. Мен өске солун номчуур чайым турган эвес, ол үнелел сураглыг солунга деңнээн боорга, меңээ өөрүнчүг болган.
“Аяк шайны аартап ора” деп дыштаныр хүн арнын, байырлал номерлерин Кара-Күске Күнзекович биле бис ийиге дагзып каар турган. Хоорайның Херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү болгаш, солунга сүмелер арнын ажыдып алган турдум.
– "Журналист кижи чогаал бижип олурар чай чок боор-дур. Ону бодум чижээмден билир мен. Ынчангаш чогаал бижиир күзелдиг кижилер бар болза, тутпас мен, ажыктыг, солун чогаалдардан бижиңер" деп, Валерий Севилбааевич бир катап чагып олурганын сактыр-дыр мен. Чогаал бижиир күзелин ол чүгле хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, ынчан боттандырган-на болгай але...
– Ийе, ындыг. “Шынга” ат-сураглыг чогаалчылар кол редактор болуп турган чаагай чаңчыл бар. Амгы салгал олар дег билдилиг болур сорулганы салыр ужурлуг, тулган кадрлар өзүп кээринге хоочуннар бүзүреп турар.
Чогаал бижиир иттириглиг үе кээрге, шөлээ дилеп алыр турдум. Редакторлай бээрге, өске хөй материалдар номчуур, улус хүлээп алыр, почта сакпарар дээш ажыл баш ажыг, чогаал хамаанчок, очулгаларны, кол чүүлдерни дүне бажыңга кылыр сен. Ону кылдым дээш телефонга төнчү чок чугаалааш туруптары база бар. Ачам “Сеңээ чем-даа чиртпес, долгап кээр, кандыг кончуг дыш бербес улус боор” дээр турган. Өөренип-даа тургаш, чай аразында чогаал бижиир сен. Ам-даа ол хевээр.
– Валерий Севилбааевичиден удуртукчу, кол редактор кижи кандыг болур ужурлугул, коллективти бир демниг болурунга канчаар чаңчыктырарыл, солуннуң чагыдыкчыларының саны чылдан чылче өзүп турар болзун дээш, канчаар ажылдаарын үлегерлеп алганың чугаажок. Ону "Эне сөзү" солуннуң, "Кадын" сеткүүлдүң редактору апаргаш, кылып чорудуп турган ажылдарыңдан, "планерка", "летучка" хуралдарыңдан билир мен. Бир эвес "Шынның" школазын эртпээн турган болзуңза, чүү деп бодаар сен, берге-ле турган боор аа?
– Валерий Севилбааевич Шаравии ышкаш шыырак редакторга дужуп, оон өөренир аас-кежиктиг болган улус-тур бис ийин харын. Кижи экизи оон эртпес, аажок топтуг, ажылдакчыларын хүндүлеп билир, чырык угаанныг удуртукчу болгай. Оон хөйнү өөренип, үлегерлеп алганым чугаажок.
– "Шын" – төрээн дылывыстың дазыл-дөзү, чер-чуртувустуң төөгүзүнүң, сайзырал, чечектелиишкининиң, сандараашкынының, катап тургустунуушкунунуң херечизи. Ындыг дээрзин бөгүн база катап бүзүредир ужурлуг бис...
– Солунга күзээрим – номчукчулар-биле харылзааны быжыглаары, эрткен үениң журналистиказын өөренири. Партия үезинде дег, кадрларны белеткээр. Артистерни канчап үргүлчү чаартып турар-дыр. Университетте журналистер белеткелин шынаржыдар.
Хоочуннарның изеп каан оруун чая баспайн уламчылап, аныяк салгал “Шынның” адын бедик тудар-ла болзунам!
– "Шынга" өскен бис. Солунувус 100 хар ажыр, мөңге чурттап, тыва чонун өөртүп-ле чорзунам. Бо чырык күзел-биле чугаавысты доозуп каалы. Йөрээл доктаазын, курай-курай!
Светлана БАЛЧЫР, хоочун журналист.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10