Мээң ачам Ховалыг Балдаң-Доржунуң төрээн адазын Даа кожууннуң чону дорту-биле Дамба-Хаа деп адаар чораан. Угувус болур кырган-ачавыс 1865 чылда төрүттүнген. Бора-Хөл, Баян-Тала, Сесеге девискээрлеринге чурттап чораан. Төрелдери Даа кожууннуң, Чаа-Хөлдүң, Ийи-Талдың Биче-Ховалыглары. Хөй оолдарлыг, бир кыс уруглуг бөдүүн арат кижиниң оглу.
Адар-Төштеп ажып кээрге,
Ашак-камбы алды-ла оглу.
Сесегелеп ажып кээрге,
Семис-камбы сес-ле оглу
деп улуг өгбевис дугайында чон ынчаар ырлажып чораанын акыларымдан дыңнаан мен. Кырган-ачавыс Дамба-Хаа кончуг эрес-дидим, шиитпирлиг, саарлып-сайгарар чорукка чүткүлдүг, төрүмелинден кайгал кижи.
1880 чылдарда Моолдуң карак четпес ховуларынга, кадат-хайгаарал-даа чок чаттыла берген оъттап чоруур, сан-түңү-даа орта билдинмес чылгы малын Тываның дүжүметтери билир турганнар. Оларның сүмези, белеткели-биле тыва кайгалдар моол-дөрбет чуртунче кирип, ында муң-муң хостуг чылгылардан чүс-чүстеп үзе сүрүп эккелгеш, хамаарылгалыг кижилер аразында үлежип ап турганнар.
Шимченгир, шиитпирлиг бистиң өгбевис ол «аглаашкындан» база чыдып калбаан. Ооң дугайында ыр-шоор, чугаа-соот, хат-салгын дег тарап турган. Ону мактаан бир ырның сөзү бо:
Каш-ла малдыг калга, дөрбет
Кадарныңар хавырныңар,
Кайгал, эрес Дамба-ла акый
Кара-Доруун соода берди.
Боду ышкаш эрес-дидим эштери-биле Моолче каш катап кирип тургаш, өнчү-хөреңгизиниң дуюун тургузуп апкан. Ынчангаш «Муң кара чылгылыг Дамба-Хаа» деп ат-сураа чон аразынга тарай берген. Бора-Булак ховузунга ооң чылгызы черни хөме алы берген оъттап турган.
Даа кожууннуң Буурул нояны Хайдып Үгер-Даа угаан-билии бедик, шылгараңгай удуртукчу чораан. Ол Гун ноян-биле өгбевис Дамба-Хаа бот-боттарын кончуг эки билчир, чоок таныштар болгаш удуртукчулар турганнар.
БУЯН-БАДЫРГЫ БИЛЕ ДАМБА-ХАА
Кажан Буурул ноян 1908 чылда мөчүп каарга, чаа-ла 16 харлаан азыранды оглу Монгуш Буян-Бадыргы Даа кожууннуң салгал дамчаан чагырыкчызы дүжүлгезинге саадаан. Аныяк ноян-биле база Дамба-Хаа кырган-ачавыс улам чоокшулажып алырын бодаан. Бо күзелин боттандырары-биле, Буян-Бадыргы чагырыкчының кыс дуңмазы Байырты-Белекти оглу Наадыңга айтырып, кудалажыр сорулга-биле бодунуң чоок төрелдерин чоруткан. Ынчалза-даа оон огулуг түңнел үнмээн. Дериг-херекселдиг сылдыс-шокар сес аъдын, суй белээн дедир чорутпушаан, «Ховалыгларның каржы дүжүмеди Дамба-Хаанның оглунга кадай болбас мен» – дээш, Байырты-Белек ынаваан.
Күзели бүтпейн баарга, Дамба-Хаа кырган-ачавыс аныяк ноянның уунче артык, кыжырымак сөстер октап, хостуг-шөлээн чаңнап турган хире. Кожуун чагыргазының хуралдарынга киржир дугайында келдириишкиннер чорударга, тооп көрбээн. «Кыс кижи чагырып шыдавас ноян, кожуунну канчап башка- рарыл? Мен ынаар барбас мен» – дээн сөстерин дыңнадырга, Буян-Бадыргының килеңнээни билдингир.
Ону куду көрген, бодун өрү көрдүнүп эгелээн Дамба-Хаанны кезедип, чонга өөредиг болзун дээн бодалы-биле Бора-Хөлге Буян-Бадыргы халдып келген. Ноянның дужаалы-биле дүжүметтер Дамба-Хааны өөнден үндүрүп эккелгеш, черге доңгайтыр хере чыттырыпканнар. Хой кажаазының аксы дыт шетти Буян-Бадыргы боду ушта тыртып алгаш, кырган-ачавыстың дөңмектерин каш удаа улдап чорда, мөң эъди үзүлгеш, ханы аттыга-ла берген дижир. Хөй хан чидиргенинден кырган-ачавыс Биче-Ховалыг Дамба-Хаа эжи Хайдып Үгер-Дааның соонче чоруткан болган-дыр ийин…
Бо болуушкун дугайында Тываның Чогаалчызы, ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Феликс Шаажаң-Хөөевич Сеглеңмей бодунуң сактыышкыннарында база бижээн. Ооң ачазы Ондар Шаажаң-Хөө Буян-Бадыргы ноянның бүзүрелдиг дузалакчызы чораан болгай.
Аныяк ноянга төөгү шинчээчилериниң, чоннуң-даа хамаарылгазы чаңгыс аай эвес дээрзи билдингир. Ынчангаш Буян-Бадыргы ноянның кадыг-дошкун аажызының дугайында сактыышкыннар арткан.
“Буян-Бадыргыга хамаарылга төөгүде чаңгыс аай эвес. Азыраан адазының эрге-чагыргазын салгап, душ бооп чагырыкчы апарган, кончуг дошкун, бодунуң албатыларынга безин каржы чораан ноян деп дыңнадыглар төөгүде артып калган. Орус биле тыва чоннуң чоок харылзааларынга удур националист азы Россия-биле харылзааларның талалакчызы дээн үнелелдер база бар...” деп төөгү эртемнериниң доктору Марина Монгуш бижээн.
ДАМБА-ХААНЫҢ САЛГАЛДАРЫ
Оолдары Санчай (Санчай-Доржу), Наадың, Балдаң-Доржу, Билчээ, Коңгар. Уруглары Кенен, Долзат, Алдын-Херел.
Оолдары, эртем-билиглиг болганнар. Улуг оглу Ховалыг Санчай (Санчай-Доржу) Дамбаевич, 1892 чылдың апрель 18-те Даа кожууннуң Бора-Хөлге төрүттүнген. Назы-хары Буян-Бадыргы ноян-биле чажыт. Хөй чылдар дургузунда Улан-Батор хоорайга өөренип чораан. Моол дылды эки билир. Дүрген, частырыг чокка бижиир, холунуң үжүүнүң чаражы-биле ылгалып турган. Тыва күрүнениң таваан салганынга Санчай-Доржу дорт хамаарылгалыг. 1921 чылдың августа болган бүгү Тываның Улуг хуралынга идепкейлиг киришкен, Тыва Арат Республиканың бирги конституциязының сөзүглелин моол дыл кырынга бижип белеткешкен. Ол-ла чылын ТАР-ның чазаанга ажылдап эгелээш, Дээди Советтиң чиңгине секретарынга томуйлаткан. Санчай-Доржу кырган-ачавыстың Чазак черинге депшип ажылдаарынга Буян-Бадыргы дыка салдарлыг болганы чугаажок.
Тыва Арат Республиканың төлээзинге томуйлап, Моол Арат Республика-биле эп-найыралдың дугуржулгазын белеткеп кылыр даалганы 1926 чылда Санчай-Доржу Дамбаевичиге берген. Моол тала-биле үре-түңнелдиг ажылдаанының ачызында ийи кожа күрүнелерниң эп-найыралының болгаш кады ажылдажылгазының дугайында дугуржулганы 1926 чылдың августуң 16-да Улан-Баторга хүлээп алган. Тывага ындыг ачы-хавыяазы дээш Санчай-Доржу Дамбаевич Ховалыг кырган-ачавыска салгакчылары чоргаарланып чоруур бис.
САНЧАЙ-ДОРЖУНУ РЕПРЕССИЯЛААН
Тываның күрүне ажылдакчылары Монгуш Буян-Бадыргы, Ховалыг Санчай-Доржу, Куулар Дондук, Моңгуш Шагдыр болгаш Бойду олар 1929 чылда хеп-хенертен репрессияга таваржып, эрге-дужаалдарындан дүжүртүп, хосталгазын казыдып шииттиргеннер.
80 чыл эрткенде, 2008 чылдың март 19-та Тыва Республиканың Чазааның Даргазының үндүрген № 24-кү доктаалы-биле кырган-ачавыс Санчай-Доржу Дамбаевич Ховалыгны агартып, чонга, күрүнеге удур кандыг-даа кем-херек кылбаанын бадыткаан.
Бо болуушкун Санчай-Доржу Дамбаевичиниң төрелдери биске, аныяк салгакчыларга, улуг өөрүшкү болган.
ООЛДАРЫ НААДЫҢ БИЛЕ БИЛЧЭЭ
Өгбевис Дамба-Хааның ийиги оглу Наадың. Ийе, Буян-Бадыргының дуңмазы Байырты-Белекти кудалап турган оглу 1898 чылда төрүттүнген. База-ла акызы Санчай-Доржу ышкаш эртем-билиглиг кижи чораан. Наадың Дамбаевич ТАР-ның чазаанга ажылдап турда, ону Москваже өөредип чоруткан. Чөөн чүк улустарының коммунистиг университединиң (КУТВ) ийиги курузунга өөренип турда, бай уктуг дээш оон үндүрүптерге, чанып келген. Ол политиктиг «арыглаашкынның» соонда төрээн Бора-Хөлге чедип келгеш, МЧАЭ (мал, чер ажыл-агыйы) деп чаа эгелээшкинге киришкен. Сөөлүнде Чөөн-Хемчиктиң «Искра» колхозка ажылдап тургаш, ажы-төлүн шуптузун бут кырынга тургускан.
Билчээ Дамбаевич Ховалыг (1904 – 1942 чч.) – кырган-ачавыстың дөрткү оглу. 16 чыл дургузунда Моолга, Төвүтке буддисчи өөредилгениң, культураның бедик деңнелин чедип алган. Төвүт эмнелгени база өөренип алган. Чуруурунга сундулуг, даараныр, шевер кижи чораан. Билчээ акывыс кончуг үре-түңнелдиг ажылдаар чалыы назынында бурган оранынче чорупканын ачамдан дыңнаан мен.
УРУГЛАРЫ
Наадың Дамбаевичиниң улуг уруу Ондар Чечен (Шуңнак), төрелдери Хии, Ёңзак, Шойдар, Опал-оол бай-ызыгууртан уктуг дирткеш, школага өөренир эргезин казытканнар. Угбавыс Чечен Наадыңовна Чадаана хоорайның столоваязынга, ооң соонда «Ленинчи орук» солунга өрүкчүлеп ажылдаан. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фронтуга дуза «Кызыл кошту» организастаарынга активчи чоруун көргүскен. Сөөлзүредир, пенсияже үнгүжеге чедир, Чадаананың хлеб заводунга улуг мастерлеп ажылдаан. Маадыр ие угбавыс хүндүткел бижиктер, медальдардан аңгыда, «Күш-ажылдың Кызыл тук» ордени-биле шаңнаткан.
2017 чылда Президент В.В. Путинниң чалалгазы-биле Москвага Тиилелге парадын көөр аргалыг болган. 2019 чылда «Тиилелгеге киирген үлүү» деп медаль-биле шаңнадып, Тиилелгениң 74 чылы-биле Президентиниң Байыр чедириишкин бижиин холга алган.
Хеймер уруу Алдын-Херел Дамбаевна – Маадыр ие, а ооң оглу Оюн-оол Сат – Тыва Республиканың күрүне тугунуң автору.
Мен бо чүүлүмнү угбам Чечен Наадыңовна Ховалыгның меңээ чугаалап берип чораан сактыышкыннарынга үндезилеп бижидим. Аар-берге, нарын төөгүлүг болуушкуннарны чөптүү-биле сайгарып, үнелеп, медереп билиринге олар дыка ужур-дузалыг.
Бавуу ХОВАЛЫГ,
башкы, күрүне чөвүлелиниң бирги клазының ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.
