Бо чылдың май 11-де чүгле бистиң улуг аймаавыска эвес, бүгү республикага улуг чидириг болган. Хүндүлүг өгбевисти, Тывавыстың төлептиг хамаатызын Иван Максимович СУВАНДИИНИ өг-бүлези база хөй санныг төрелдери, чону, оларның аразында ТР-ниң Чазаандан, кады ажылдап чораан үежилери Г. Ч. Ширшин, Д.К.-Х. Ооржак, А.К. Канзай, каайлы албанының хоочуннар эвилелиниң даргазы Н.К. Сат, кожууннардан төлээлер, чаңгыс чер чурттуглары кажыыдалын илередип, бүгү талазы-биле дузазын кадып, сөөлгү орукче ханы муңгарал-биле үдээннер.
Чер-чуртунуң сайзырал-хөгжүлдезинге төлептиг үлүүн киирген, ада-иезиниң демниг өг-бүлезиниң он дөрт ажы-төлүнүң улуг оглу, төлептиг амыдыралды чурттап, солун болгаш чугула төөгүлүг ажыл-агыйны шынчызы-биле бүдүрүп чораан чоргааранчыг акывысты чылыы-биле сактып чоруур бис. Дээди эртемни база партия-нам талазы-биле тускай эртем-билигни чедип ап, чонунга бараан болуп чораанын мөгейиг-биле чугаалаар бис. Москва хоорайга Россия Федерациязының Президентизиниң чанында Тыва Республиканың доктаамал Төлээ чериниң таваан салып, ажылдаан чылдарын демдеглеп, ол үеде төрээн чер-чуртунга ыдыктыг XIV Далай-Лама башкыны үдеп эккелгеш, Тыва чер-чуртувусче орукту ажытканы уттундурбас. Тыва Республиканың каайлы албанын 1992 чылда тургускаш, ону билдилии-биле хөй чылдарда удуртуп чораан. Кайы-даа кожуунга, партия, совет органнарга, төрээн Тывазының найысылалынга удуртукчу ажылдарга, көдээ ажыл-агыйның сайыды-даа, Күрүне Думазының депутадының дузалакчызы-даа болуп чораан. Иван Максимовичиниң төлептиг, мөзү-бүдүштүг, байгы сагыш-сеткили, чүлдү-чүрээ-биле чонунга, чер-чуртунга ажылдап чораан чылдарынга чоргаарланыр бис. Ооң эки мөзүлүг аажы-чаңы ук-ызыгуурундан укталган: ачазы М.Д. Сувандии Тес-Хемниң Чыргалаңды суурнуң үндезилекчизи, Ленин орденниң эдилекчизи, мурнакчы малчын, авазы он дөрт ажы-төлүнүң хайыралыг авазы Маадыр-ие база хөй санныг төрелдери.
«Ыяш дазылы-биле, кижи салгалы-биле быжыг» дээни кончуг-ла шын. Дазыл-дамыры болур ажы-төлү, уруг-дарыының ынак авазы, хөй санныг дуңмаларының үлегерлиг акызы база чер-чуртунуң төлептиг оглунуң чырык адын мөңгежидип, ооң төрүттүнген Чыргалаңды сумузунда бир кудумчуну адап каары чөптүг болур. Советтиг Тываның 80 чыл оюн таварыштыр Москвада ажылдап чораан ТР-ниң төлээ черинге ооң чуруун мемориалдыг самбырага мөңгежидери амгы салгалдың бедик харыысалгазы болур дээрзинге бүзүрээр бис. Мерген угаанныг, шынчы, дорт болгаш дидим сөстүг удуртукчунуң бижип арттырып каан амгы салгалга чугула төөгүнүң шыгжамыры болур номнарын ном саңнарынга доктаамал ажыглап турарынга бүзүрээр бис. Хөй чылдарда ак сеткилдиг, ажылынга бердинип ажылдаанының херечилери — ооң шаңналдары болур: «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», «ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы», «Күш-ажылдың хоочуну», Буян-Бадыргы ордениниң үшкү чадазы база “XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери” деп Тыва Республиканың Күрүне номунче ады киргени дээш оон-даа ѳске бедик шаңналдар.
Кады төрээн дуңмазы Биила Максимовна-биле кады бижээн «Төрээн Тезим. Ужукталган ук-дөзүвүс» деп номунда сактып бижээнин маңаа киирип каарга, аныяк-өскен сонуургаар боор: «Москваның К.И. Скрябин аттыг ветеринария академиязынга өөренип турган үемде бир ужуражылгадан кезек үзүндүнү сактып бижип көрейн. Хамааты дайынының болгаш Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Совет Эвилелиниң Маршалы болгаш үш дакпыр Маадыры, Москвада ук академияның үндезилекчизи Семен Михайлович Будённый-биле ужуражылга болган…
1961 чылдың апрель 14-те москважылар-биле деңге Мавзолейниң индириниң кырынга Н.С. Хрущёв баштаан күрүнениң удуртукчулары Юрий Алексеевич Гагаринни байырлыг байдалга уткуурунга киржир аас-кежиктиг болган мен… 1974 чылда өөренип турганым нам школазының хуралдаар залынга Совет Эвилелиниң Маадыры М.В. Кантария-биле ужуражылга болуп турда, ооң чугаазы: «…Делегейниң ийи дугаар дайынын өөскүдүп үндүрген фашизмниң уязы турган рейхстагты чаалап алгаш, ооң бөпүрүк кырынга Кызыл тукту киискидир көдүрүп асканывыс дайын болуушкуннарында база бир онзагай черни ээлеп турар. Тулчуушкуннарга көргүскен маадырлыг болгаш дидим чоруу дээш хөй дайынчыларга, ооң аразында М.А. Егоров, М.В. Кантария, Р. Кошкарбаевке Совет Эвилелиниң Маадыры атты тывысканын улуг үнелел-биле демдеглеп чугаалаан… База бир солун ужуражылга Совет Эвилелиниң үш дакпыр Маадыры, авиацияның генерал-полковниги Иван Никитич Кожедуб-биле болган. Ужуражылгага эрес-дидим, шиитпирлиг, уран, мерген, тывызык, чогаадыкчы, коргуш чок, маадырлыг, чүгле тиилелге дээш дайзын-биле тутчуп турган демиселин чугаалап турганын бо одуругларны бижип олургаш, сактып кээр мен. Ол үеде чоргааралымны чүге деңнээр боор!».
Солун кижилер-биле ужуражылгалар аразында бодунуң төрээн чер-чуртунуң ол үеде ажылдап турган партия болгаш комсомол, Советтер ажылдакчыларын хөйү-биле адап, сактып бижээн акывыс боду чонунга хүндүткелдиг, ёзулуг тыва кижиниң иштики сеткил байлаан кижилерге чедирип, онзагай топтуг болгаш кижизиг, чараш чуртталганы төлептии-биле чурттап эрткенин демдеглээр бис. Төрээн Тывавыстың онзагай оглу Иван Максимович Сувандиини сөөлгү орукче үдешкен бүгү чонувуска курлак чедир мөгейдивис.
Чавыс мѳгейиг-биле, хоочун журналист биле башкы дуңмалары Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, Светлана ШУЛУУ-МААДЫР болгаш ѳг-бүлезинден.
“Шын” №37 2024 чылдың май 25
