Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурда Моңгуш Өлчей-оол аттыг библиотеканы чаартып кылган соонда, аңаа янзы-бүрү хемчеглер эрттирери дыка эптиг апарган. Ынчангаш Моңгуш Өлчейоол аттыг ном саңы литератураның, уран чүүлдүң болгаш культураның төвү кылдыр хуулган, тус черниң чурттакчы чонунуң чыглыр черлериниң бирээзи апарган. Номчулга конференциялары, ужуражыышкыннар, номнар болгаш чуруктар делгелгелери дээш хөй-ле солун болуушкуннар библиотекага эртип турар.
Ак-Туруг күш-ажылдың ат-алдарлыг ишчилериниң, композиторларның, чогаалчыларның дээш уран чүүлдүң өске-даа кижилериниң төрээн чурту. Оларның бирээзи, бүгү делегейге ат-сураглыг ус-шевер Черзи Моңгуштуң 125 харын Ак-Туругнуң, Чаа-Хөл кожууннуң, бүгү Тываның чону бо чылын демдеглеп эрттирип турар. Чогаалчы Өлчей-оолдуң адын эдилээн ном саңынга ак-туругжуларның ус-шевер өгбези Черзи Моңгушка тураскааткан уран чүүл шагы чоокта чаа эрткен. Черзи Хола-Саловичиниң допчу намдарының, чогаадыкчы ажылының дугайында чыылганнарга библиотеканың эргелекчизи Чодураа Анай-оол таныштырып чугаалап, ус-шевер мастерниң чонар-даштан чазап сиилбээн ажылдарының чуруктарын көргүскен. Черзи Хола-Салович салгалдан салгал дамчаан ус-шевер салым-чаяанныг, ынчангаш бичиизинден-не дириг амытаннар дүрзүлерин терек чөвүрээзинден, Алдын-Булак деп черде чымчак чонар-даштан чазап эгелээн. Аптара, үлгүүр дээш өгнүң өске-даа эт-севин, бызаанчы, допшулуур дээн ышкаш хөгжүм херекселдерин база онзагай хевирлиг кылдыр чазап турган. Хөгжүм херекселдерин чазап турганын бодаарга, ол чүгле ус-шевер эвес, а хөгжүмчү салым-чаяанныг болганы ол. Ак-Туруг суурнуң школазынга узаныр-чазаныр чоруктуң бөлгүмүн база Черзи Моңгуш организастаан.
Чонар-даш чазаар уран чүүлге кичээнгей 1950–1960 чылдар күштели бээрге, тыва ус-шеверлерниң ажылдарынга сонуургал улгаткан. Ол үениң ус-шеверлериниң аразындан Черзи Моңгуштуң ажылдары бир янзы ылгалып турган. Ооң ажылдары чүгле Тывага эвес, а Совет Эвилели чергелиг делгелгелерге бедик үнелелди алган. Ус-шеверниң ажылдарын даштыкы чурттарның делгелгелери, музейлери садып ап турган. Амгы үеде Черзи Моңгуштуң ажылдары чүгле Россияның эвес, а өске-даа чурттарның улуг делгелгелеринде делгеттинип, музейлеринде камныы-биле шыгжаттынып чыдар.
Черзи Хола-Саловичиниң уран салым-чаяанын ооң үе-чергелери болгаш амгы үениң салгалдары бедии-биле үнелээн. ССРЭ-ниң Чурукчулар эвилелиниң кежигүнүнге ону 1962 чылда хүлээп алган, 1963 чылда «Тыва АССР-ниң литературазының болгаш уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан.
Ынчалза-даа кандыг-даа шаңнал-макталдан артык үнелел, хүндүлел — Черзи Хола-Салович Моңгушка чаңгыс чер чурттуглары, эң ылаңгыя амгы салгал чоргаарланып, ооң ус-шевер салым-чаяанының үре-түңнели кайгамчык чараш ажылдарын сагыш-сеткилиниң ханызындан магадап көрүп, ус-шеверниң бодунуң овур-хевирин утпайн сактып чоруур боору чугаажок.
Ак-Туругнуң Моңгуш Өлчей-оол аттыг библиотеказының мурнунга Черзи Моңгуштуң тураскаалын тургузар ажыл бо хүннерде чоруп турар. Улуг ус-шевер өгбениң овур-хевирин сиилбип чазаан өндүр тураскаалды ооң амгы ук-салгал ажы-төлү, Чаа-Хөл кожууннуң культура болгаш уран чүүл эргелели, республиканың культура яамызы, тус черниң чону демнежип тургузуп турар.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
"Шын" №57 2024 чылдың июль 31
