Генетика эртеминде сөстер тайылбыры

«Дыңнакчыларның угаанын ажырба, а оларның караан чырыт”
Эртемниң сайзырап турары-биле алырга, чаа-чаа сөстер немежип турар. Генетика – салгал дамчаан бүдүмелдер өөренир эртем. Ында даштыкы дылдан үлегерлээн сөстер хөй. Тывага 1998–1999 чылдардан эгелеп генетиктиг шинчилелдерде ажыглаттынып турар кол сөстерни көрээлиңер.

Генетика болгаш төөгү

Эртемденнер Тывага генетиктиг шинчилелдерни удаа-дараа чоруткан. Аңаа В. Пузырев болгаш И. Захаровка баштаткан докторлар бөлүк-бөлүк болуп алгаш киришкен. Тыва эртемденнерниң үлүүн маңаа демдеглеп болур. Баштайгы шинчилелдерге тыва кижиниң салгал дамчыыр бүдүмелдериниң дараазында хевирлерин тодараткан: А-, В-, С- болгаш D-. Шак ынчаар тыва чоннуң бурунгу салгалдары илерээн.
Ген – салгал дамчыыр ДНК (дезоксирибонуклеинниг кислота) кирген бүдүмелдиң кезээ.

Генетика болгаш кадыкшыл

Удаваанда генетика эртеми чаа шинчилелдерже кирген. Тывага ук эртемни сайзырадыры-биле, 2015–2016 чылдарда профессор А.Н. Савостьяновка баштаткан база бир эртемденнер бөлүү келген. Онзагай шинчилелдерге сургуулдар болгаш тыва чоннуң төлээлери хөйү-биле киришкен. Келген эртемденнер киржикчилерниң салгал дамчыыр 5-HTTLPP, L-, S- болгаш оон-даа өске хевирлерин база тыпкан. Аңаа моторлуг кылдыныгларны база немей көрген.

Дараазында 2019 чылда Тывага профессор Ю.Л. Орловтуң деткиишкини-биле улуг бөлүктү кады ажылдажылгаже чалаан. Шинчилелдер тыва чоннуң кичээнгейин хаара тудупканы өөрүнчүг. Аңаа Тываның эртем төптериниң удуртукчулары болгаш ажылдакчылары киришкен. Түңнелинде, генетиктиг шынзылгаларга даянып, төрел чоннар-биле кады чаңгыс аай картаны тургускан. Ол ышкаш чаа “маркер” бары база илерээн.

Гаплотип болгаш гаплогруппа

Ам гаплотип (“гапло” – чаңгыс) болгаш гаплогруппа деп сөстерге доктаалы. Эртемде дуржулгалар-биле алырга, ДНК бүдүмелдерин база “биоматериалдар” деп адап турар. Гаплохевир дээрге шинчилелде бар кижиниң ДНК-зы болур, а элээн каш гаплохевирлерни гаплобөлүк деп адаар. Ону “биоматериалдарга” үжүктер болгаш араб саннар-биле демдеглээр. Чижээ, казах эртемден Ж. Сабитов тыва кижилерде таваржып болур он ийи (К, Q, C, C3c, O3, O, F, P, N1c, R1a1a, R1, D) гаплобөлүктерни айтып турар.

Гаплотип болгаш гаплогруппа деп сөстер клетканың өзек кезээнде Ү (игрек) деп хромосомада азы митохондрияда (органоид) бар, а бөпүрүк хромосомага биоматериалдар хамааржыр.
Алызы барып ук авторларның ажылдары парлалгаже үнген: Л.Д. Дамба болгаш оон-даа өскелер; А.Н. Савостьянов болгаш оон-даа өскелер – “Генетика эртеминде болгаш селекцияда Вавилов аттыг сеткүүл” (2018 ч. 22 (5). А. 611-619; 2021 ч. 25 (5). А. 593-602), И.А. Захаров, У.Н. Кавай-оол, Ч.М. Доржу – “Эртемденнер демдеглелдеринде” (19-ку үндүрүлге. Кызыл: ТГШИ. А. 126-130) база Л.Э. Табиханова болгаш өске- лер – “Якутияда кадыкшылга сеткүүлү” (2020 ч. 2 (70). А. 84-87) бар.

/ Урана КАВАЙ-ООЛ,
биология эртемнериниң доктору.

"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19