ТЫВАГА АКАДЕМИКТИГ ЭРТЕМНИҢ 50 ЧЫЛЫ
1944 чылда Тыва Арат Республика ССРЭ-ниң составынга каттышкан соонда, Тываның девискээриниң геологтуг тургузуун тодарадыр ажылдар калбаа-биле эгелээн. 1946-1949 чылдарда 50 ажыг бүдүрүлге болгаш эртем-шинчилел организациялары ССРЭ-ниң аңгы-аңгы булуңнарындан кээп, кыска хуусаада Тываның девискээриниң 1:1000000 масштабтыг геологтуг картазын тургускан. Ооң-биле чергелештир бѳгүн биске эки билдингир Кызыл-Даштыг (коргулчун, цинк, чес, мөңгүн, алдын), Кара-Суг (ховар чер металлдары), Терлиг-Хая (мѳңгүн суу) деп черлерде казар байлактарның тывыштарын тодаратканнар.
ҮЕ НЕГЕП КЕЛГЕН...
1952 чылда Даг экспедициязы тургустунган. Ол үеде Тывага оон өске геология организациязы турбаан. Экспедицияның кол сорулгазы – уран тывыжының мѳѳңнеттинген черин дилеп тывары. Ындыг тывыш чуртка ол үениң кол айтырыы турган. Ол ажылды чорудуп тура, Ак-Сугда алдын-молибден-честиң тывыжын, Улуг-Танзекте ховар металлдарның, Арысканда ховар чер металлдарының, Тастыгда литийниң, Баян-Колда алюминийниң, Час-Адырда мѳңгүн суунуң мѳѳң чыдар черлерин тодараткан.
Тывага кээп турган аңгы-аңгы геология организациялары боттарынга херек угланыышкыннарынга шинчилел ажылдарын кылгаш, ооң түңнелдерин республика фондузунче-даа орта дыңнадып киирбейн турган. Бойдус курлавыры бай-байлак Тываның девискээринге ханы академиктиг чадага шинчилелдер чугула дээрзин үе негеп келген, тускай эртем-шинчилел институдун 1960 чылдарның төнчүзүнде тургускан. Ол айтырыгны эң-не баштай, 1968 чылда, геология талазы-биле Тывада бир дугаар эртемден Калин-оол Сереевич Күжүгет ССРЭ-ниң эртемнер академиязының Сибирьде салбырының Президиумунуң мурнунга тургускан. Республиканың удуртулгазы ССРЭ-ниң Чазаанга, Дээди Совединге чаңгыс эвес удаа көдүрүп келген. Түңнелинде 1975 чылдың февраль айда комплекстиг эртем-шинчилел лабораториязын ССРЭ-ниң эртемнер академиязының Сибирь салбырында экономика болгаш үлетпүр бүдүрүлге организастаар институтка хамаарылгалыг кылдыр организастап тургузар талазы-биле доктаалды хүлээп алган. Ооң удуртукчузунга Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга экономика секторунуң башкарыкчызынга ажылдап турган дуржулгалыг эртемден, география эртемнериниң кандидады Калгажык Ондарович Шактаржык томуйлаткан. Ол лабораторияга геология болгаш экономика талазы-биле ийи бѳлүк ажылдап эгелээн.
Геология талазы-биле 5 тускай эртемниглерни чалаан: эртем кандидаттары К.С. Күжүгетти, В.И. Лебедевти, В.А. Зайковту база геологтар В.Г. Тюлькинни, В.Н. Гречищеваны. Бѳлүктүң удуртукчузу Виктор Зайков болган. Эң-не баштай ажылдап эгелээн эртемденнерден амгы үеде чаңгыс Валентина Гречищева арткан, ол Новосибирск хоорайда чурттап турар.
ЛАБОРАТОРИЯ АЖЫТТЫНГАН
1979 чылда геология бѳлүү Сибирь салбырының геология, геофизика институдунга хамааржыр аңгы лаборатория болу берген. Ооң эргелекчизинге Калин-оол Сереевич томуйлаткан. Лабораторияның штады кѳвүдээн: геология-минералогия эртемнериниң кандидады Н.В. Рогов (Новосибирск), геолог Ч.К. Ойдуп (Терлиг-Хая мѳңгүн суу уургайындан). Эртем ажылының сорулгазы – коргулчуннуң, цинкиниң, кобальтының, никельдиң, мѳңгүн суунуң, алдын мѳѳң чыдар черлериниң тывылган байдалын, үезин, оларның тургузуун тодарадыры, дѳмейлешкек чыдыннарны немей тывары, формациялыг анализти кылыры. Ону академик В.А. Куз- нецовтуң эртем башкарылгазы-биле уламчылаан. Ажылдың түңнелинде «Рудные формации Тувы» деп монографтыг ном парлаттынган. Ол ном бо хүнге чедир геологтарның ажылынга чугула херек ном. Ол чылдарда 1:500 000 масштабтыг минерагения картазы, хөй санныг статьялар эртем сеткүүлдеринге үнүп турган. В.Г. Тюлькин биле В.Н.Гречищева эртем кандидады, В.В. Зайков биле В.И. Лебедев эртем доктору бедик эртем аттарын камгалап алганы-биле лабораторияның шынарлыг ѳзүлдези бадыткаттынган.
ТЫВА КОМПЛЕКСТИГ САЛБЫР
Геология, экономика лабораторияларының 10 чыл дургузунда ажыл-чорудулгазының түңнелинде казымал байлактарны шинчилээрин калбартыры-биле ийи лабораторияның баазазынга Сибирь салбырынга дорт хамаарылгалыг Тыва комплекстиг салбыр тургустунган. Республиканың партия обкому, сайыттар чѳвүлели ону деткип, лабораторлуг шинчилелдерге Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунда 30 дугаар үш каът бажыңның 2–3 каъдынга кабинеттерни база Улуг-Хемниң оң талазында Вавилин ээтпээнде «Племобъединение» девискээринге черни берген.
ССРЭ-ниң эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тыва комплекстиг салбырынга 1991 чылда 10 квартираны үндүрүп бээрге, оларны чалаттырган болгаш аныяк эртемденнерге үлээн. Тываның комплекстиг салбырынга магматизм (эргелекчизи К.С. Күжүгет) база рудообразование (эргелекчизи В.И. Лебедев) деп ийи лаборатория тургустунган. Бо лабораторияларның шинчилээр чүүлдери хөй. Тываның девискээринге тектониктиг шимчээшкиннер, дагларның тывылганы, 600–650 сая чылдар соңгаар далай дүвүнге-даа, черниң кырынга-даа частып турган вулканнарның истери дээш оон-даа ѳске.
Тываның геологтуг байдалы янзы-бүрү, девискээри ажык, шинчилел ажылдарын чорударынга эптиг, солун болганы-биле геологтарның кичээнгейин бодунче дораан сорунзалай берген. Новосибирскиде, Москвада, Санкт-Петербургта, Иркутскуда кол эртем тѳптери-биле сырый харылзааны тудуп, кады ажылдап турар бис. Лабораторияга чаа дооскан аныяктар Красноярскыдан Октавевтер, Оськиннер, Новосибирскиден С.А. Чупикова, Г.А. Молчанова, Томскиден Мерген Соян, геология экспедициязынга эртем талазы-биле дуржулгалыг геологтар И.В. Четвертаков, В.И. Забелин, Казахстандан А.М.Черезов келгилээн. 1986-1995 чылдарда академиктиг геология эртеминиң ажыл-чорудулгазының ѳзүлдезиниң түңнелинде Чойганмаа Ойдуп, Иван Четвертаков, Владимир Забелин геология-минерология эртемнериниң кандидаттары болгулаан.
БЕРГЕ ҮЕДЕ БЕЗИН УЛАМ САЙЗЫРААН
1990 чылдарда чурт иштинге дыка кѳвей эртем-шинчилел институттары хагдынып турар берге үеде безин, Тывада комплекстиг салбыр бодунуң үре-түңнелдиг ажылы-биле академиктиг эртем-шинчилел чери болуп улам сайзыраан. Салбырга аңгы-аңгы адырларны калбартыр талазы-биле айтырыгларны Тываның комплекстиг салбырының директору В.И. Лебедев Сибирь салбырынга хөй катап киирип турганының түңнелинде салбырны институт кылдыр эде организастаан. Тываның баштайгы Президентизи Ш.Д. Ооржак чаа тургустунган институтту деткип, Кызыл хоорайның Интернациональная кудумчузунда 117А дугаарлыг беш каът бажыңны институттуң ѳнчүзү кылдыр берген. Эртемденнерниң саны кѳвүдеп, аңгы-аңгы адырларда геологтар, химиктер, технологтар, экономистер, экологтар, биологтар ажылдап эгелээн.
«Геодинамика, магматизм и рудообразование» лабораториязы (удуртукчузу С.Г. Прудников) шинчилел ажылдарын академиктиг деңнелде амгы үеде чорудуп турар. Салбырны институт кылдыр организастаптарга, дуржулгалыг геологтар А.И. Куд- рявцева, В.А. Попов болгаш магматизм талазы-биле специалист А.М.Сугоракова олар келгилээн.
ИНСТИТУТТУҢ ЧЕДИИШКИННЕРИ
Тываның чѳѳн талазында вулканнарының дугайында эртем ажылын 2002 чылда Амина Сугоракова камгалаан. 2004 чылда Сергей Прудников Барыын Саян база Тываның девискээринде элезиннелчек алдын дугайында эртем ажылын камгалап алган. Чер иштинден кээп турар чылыгның хемчээлин тодарадыр талазы-биле шинчилел ажылдарын геофизик Клара Монгушевна Рычкова чоруткан. Изиг, соок суглуг аржааннарга шенелдени «изотопно-гелиевый методту» ажыглап ол чоруткан. 2009 чылда эртем ажылын камгалааш, геология-минералогия эртемнериниң кандидады болган.
Томск хоорайның политехниктиг университединиң 1995 чылда доозукчузу Андрей Александрович Монгуш 2002 чылда геология-минералогия эртемнериниң кандидады атты камгалап алган. Эртемнерге хѳлчок сонуургалдыг, ханы билиглиг эртемден Ренат Васильевич Күжүгет (амгы үеде институттуң директору) 2002 чылдан эгелеп алдын, мѳңгүн, ховар металлдар талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп келген. Алдан-Маадырда алдынның мѳѳң чыдынынга хамаарыштыр эртем ажылын Новосибирск хоорайда геология болгаш минералогия институдунга 2014 чылда ол камгалап алган.
Калин-оол Күжүгет «Онзагай байдалдар хайгаараар тѳп» деп төлевилелди тургускаш, сейсмиктиг шимчээшкиннерни доктаамал хемчээп турар станцияларны 2009 чылда тургускан. Пермь университедин дооскан геофизик Сай-Суу Монгуш ол ажылды ам уламчылап турар. А чер иштиниң, чер кырының сугларының геологиязын шинчилеп турар география эртемнериниң кандидады Ольга Кальная казар байлак ап турар черлерде экологтуг хайгаараашкыннарны чорудуп турар. Аныяк эртемденнеривис Бурятияның күрүне университединиң доозукчузу Айлаң Хертек, Красноярскыдан Чаяна Хураган, Томск университединиң доозукчузу Чаяна Каадыр-оол олар эртем ажылын чедиишкинниг чорудуп турарлар. Чаа үениң кижилери чаа, онза солун ажылдарны кылыптар боор деп улуг бүзүреп турар бис.
Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдип алыр институттуң таваан салган үеден бээр 50 чыл иштинде эртемден геологтарның кылып чоруткан үндезин база дузалал ажылдары чүгле Тывага эвес, а Ортаакы Азияга дыка үнелиг болуп турар. Институтка ажылдап турган эртемденнерниң аразындан геология-минералогия эртемнериниң 17 кандидады база 3 доктору үнген.
Эрткен үелерже хая кѳрнүп, академиктиг геология эртем ажылдарын Тывага эгелээн эш-ѳѳрүмге мѳгейип, коллективте аныяктарга үре-түңнелдиг эртем-шинчилел ажылдарын күзээр-дир мен.
Чойганмаа ОЙДУП,
геология-минералогия эртемнериниң кандидады, Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдип алыр институттуң хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25
