ТЫВА БИЖИКТИҢ 95 ЧЫЛЫНГА
Национал тыва бижиивистиң үндезилекчизи, Тываның баштайгы дыл эртемдени Геше Монгуш Лопсаң-Чимитти силерге каксы таныштырайн.
Монгуш Чүлдүм-Чаңгы оглу Лопсаң-Чимит 1888 чылда Даа (Делгер-Эртине-Хаан) кожууннуң Ак сумузунуң Үзүк деп черге төрүттүнген. Мечи чылдыг. Ачазы Чүлдүм-Чаңгы дүжүмет кижи чораан (чамдык төөгүде Чүлдүм-Чаңгыны «Шокар-Чүлдүм» деп бижип турар. Шынында ындыг эвес, а «Шокар-Чүлдүм» дээрге ооң шолазы). Авазы Цэнди-Айыжы дөрбет моол уктуг. Ол мээң улуг өгбем Бээзи ноян Базыр (Базыржап) Үгер-Дааның ортун уруу.
М. Лопсаң-Чимит 12 харлыында хуурак болуп, Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң «Цогшин» дуганынга моол, төвүт дылдарны өөренген. Дараазында ол Моолдуң Гандан-Поврал хиитке 11 чыл өөренгеш, Геше деп эртем адын камгалаан. Улаштыр Төвүттүӊ Барыын-Зууннуң Лабраң, Гүмбүм хииттерге чөөн чүктүң сарыг шажын философиязын ниитизи-биле 15 чыл өөренгеш, Лхаарамба деп эртем ады камгалаан. Шажында оон өрү өөренир школа чок. Ынчангаш Лопсаң-Чимит бодунуң үезинде делгем, ханы билиглиг кижи чораан. Ол англи, төвүт, кыдат, моол, санскрит, немец, француз, итали, орус дылдарны база билир. Ол үеде Тывага ындыг улуг эртем-билиглиг кижи турбаан. Бо улуг эртемден Төвүттен келгеш, Чадаананың Үстүү-Хүрээзинге кумзат лама турган.
1921 чылда Тыва Арат Республикага национал тыва бижик чогаадыр айтырыг тургустунуп келген. 1926 чылда ТАР-ның Чазаа тыва бижикти чогаадырын эртемден М. Лопсаң-Чимитке дааскан. 1928 чылда Лопсаң-Чимит башкы латин алфавитке үндезилеп, тыва бижиктиң шокар-үжүүн чогаадып дооскан. А 1929 чылда ТАР-ның Чазаа М. Лопсаң-Чимиттиң чогаатканы бир дугаар тыва бижикти хүлээп ап бадылаан. Ооң-биле кады Тывага бижик өөредир бөлгүмнерни башкарар ТАР-ның Чазааның эреңгей сайыды К. Дондук, ТАР-ның саң-хөө сайыды О. Данчай баштаан тускай комиссияны ТАРН-ның Төп Хораазы тургускан.
Удаваанда эртемден лама башкы Лопсаң-Чимиттиң латинчиткен тыва бижиин чон улуг көдүрлүүшкүн-биле өөренип эгелээн. Тыва бижикти бир дугаарында Араттың революсчу шерииниң дайынчылары номчуп, бижип өөренген. Ооң соонда Тываның кожуун бүрүзүнде чайлаг школалары, көдээ аалдар калбаа-биле өөренип кирипкеннер.
Ынчалза-даа ол-ла чылда ССРЭ-ге КУТВ дооскан С. Тока баштаан коммунистиг идеологияның талалакчылары ТАР-ның удуртулгазынче шургуп кирген соонда, Тывага политиктиг байдал үндезини-биле өскерилген. Тоталитарлыг ёзу-чурум тергиидеп, лама, хамнарны истеп-сүрүп, хоругдалдарже киир октап, хүрээ-хииттерни өрттедип, сарыг шажынның үнелиг ном-судурларын кам-хайыра чокка узуткап эгелээннер. Ындыг политика тыва чоннуң бурунгу культуразынга кедергей улуг хоозуралды чедирген.
Латинчиткен тыва бижиктиң үндезилекчизи Лопсаң-Чимит Чадаананың Үстүү-Хүрээзинден 1930 чылдың эгезинде чорупкан. Ол өскен-төрээн чери Хемчиктиң Ак хемге келгеш, хуузунда малын малдап, Актың Даштыг-Каътка бодунуң акша-хөреңгизи-биле ийи өрээлдиг школа тудуп, аңаа кады-кожа бөдүүн араттарның ажы-төлүн эртем-сургуулга өөредип, улуг ачы-буянын көргүскен.
Эртемден М. Лопсаң-Чимит башкының чогааткан бижии Токага «таарышпаан». Ооң эртем ажылынга кандыг-даа үнелел бербээн. Харын-даа 1933 чылда Лопсаң-Чимитти «контр» херек кылган деп нүгүлдээш, 5 чылга хосталгазын казып шииткен. Ол «контр херээн» Таңдының Кара-Булуңга эрттиргеш хосталып үнген. Башкы хосталгага үр болбаан. 1940 чылда Лопсаң-Чимитти Акка «контрреволюстуг» үймээнге киришкен дээш, база катап тудуп хоругдаан. Ооң соонда Лопсаң-Чимит Хемчикти, төрээн хеми Акты кажан-даа көрбээн.
1941 чылдың январь 31-де ТАР ИХЯ-ның Н. Товарищтай даргалаан «үштүң үзүп шиидер» коллегиязы эртемден лама башкы Лопсаң-Чимитти, ооң даайы, мээң кырган-ачам Манчын-Мээреӊни (кырган-ачамның чогум шын адын Банчен-Мээрең дээр) база Монгуш Сотпаны, Хертек Наадын-Хөөнү, Ооржак Конзураңны ТАР-ның Эрии дүрүмүнүң 10, 13, 15 чүүлдери-биле боолап шиидер деп доктааткан. Коллегияның берген 72 шагы төнерге, оларны кыштың адак айының ийиниң хүнүнде үжүк-бижик билбес, хувискаалчы дүмбей кижилер Улуг-Шоолга боолааш, элезинге хөөп кааннар. Ол дээрге Токаның шылгараңгай эртемден Лопсаң-Чимитке удур шалып келген дижиниң түӊнели-дир.
Үстүнде бооладып өлүрткен, кем-буруу чок кижилерни Тыва АССР-ниң Дээди судунуң доктаалы-биле 1963–1965 чылдарда бүрүн агарткан. Чөптүг чорук катап тургустунза-даа, ооң үнези аар болган.
Бодунуң үезинде Монгуш Лопсаң-Чимит чүгле тыва бижикти чогаадып, бүдүүлүктү кегээреткен эвес, а ол Тывага Ыдыктыг Богда бурганның Өөредиин база нептереткен.
Бүзүрээр мен, кажан-бир шагда Тывага депшилгелиг улуг эртемден Монгуш Лопсаң-Чимиттиң чырык адын мөңгежидер үе келир.
Шулуу КАРА-САЛ.
Кызыл хоорай.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10