Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Гиннесс рекордунче киргеним

14 сентября 2023
27

Дииӊнеп чорааш, кежээ орайтай бергенде, одаг кыдыында олур бис. «Капитан» Ондар Даш-оол Гиннесс рекордтарыныӊ дугайында чугаа эгеледи:

– Гиннесс дээрге Англияда эӊ билдингир пиво марказы-дыр. Бир бичии уруг 100 километр аът чарыжынга бир дугаар келгени дээш, Гиннесс рекордунче кирген.

– Ындыг чүве канчап болур чувел! – деп удурланы берген бис.

– Ол чүве моолдарга болган чүве-дир – дээрге, ыыттавайн барган бис.
«Капитан» кижиӊ киномеханик турган, кинолар көргүзер, өөнүӊ ишти суурнуӊ почтальону турган, ынчангаш хөлчок номчуттунар, шеригге ракета кезээнге турган. Ындыг кижиге бүзүревес арга чок. Моолдар, шынап-ла, берге болгай, ол бичии уруг дугайында рекордка база бүзүрей бердивис. Ону ам өске кым шыдаарыл? Кым-даа шыдавас чүве ийин деп бодаан бис.

Ындыг чугаа дыӊнааш, мен ам тывалар кандыг Гиннесс рекордун кылып болурул деп боданы берген мен. Тывалар чүнү шыдаарыл? Маӊнаар болза чер албас бис, көдүрер-даш көдүрер болза база шыдавас, бокска, хүрешке – бүгү спортка ортумак болгай бис. Шаанда шагда Тыва Арат Республика үезинде тывалар бир дүн-хүнде чаӊгыс кижи чаӊгыс аътка халый бээр турганы чадавас. Ону-ла тывалар шыдаар боор. Кызылдан Ак-Дашка чедир Сүт-Хөлде 10 ажыг шак аътка шапкан кижиге ужурашкан мен. Ооржак Сегбе деп кижи Кызылдан Ара-Арга (Алдан-Маадырда) четкен (280 хире километр). Бир катап ашактардан дыӊнаан мен – Кызылга херээженнер конференциязынга чораан херээжен кижи 16 шак болганда, аалынга дедир шаап келген.

Аалында арткан чаш өпеяазын ыглатпас дээш, кызып чораан кижи-дир. Аъдыныӊ дуюглары безин хуюксуй берген. Ол уругну улус Кайгал-Төлээ дээр апарган. Ашактар тургаш: «Чүү кончуг уруг боор, аъдыныӊ дуюгларын хуюксуг кылдыр мунуп кааптар» деп турганнар. Ындыг улус 24 шак ишти аътка шаап шыдаар хевирлиг. Ол үеде Гиннесс рекорду 300 км турган. ТАР үезинде улус даӊды аъттыг чоруур турган, ынчангаш ол болдунар боор. Мен Аът федерациязыныӊ даргазынга база оралакчызынга чугаалаарымга, «Ол-даа хей!» дээн. Амгы үеде ынчаар аът мунуптар улус бар эвес, аъттар база өске апарган. Улус боттарыныӊ аъдын мунмайн турар болгаш оларын өлүр база шаап болур. Амгы үе өскерли берген, рекорд тургузары хоозун чугаа болган. Тыва кижиниӊ рекорд тургузар чүвези чок деп санап боор мен...

Ол үеде мээӊ күдээм бажыӊ харыылаар кижи турган. Мени кыйгыргаш: «Альпинист кижи болгай сен, 9 каът бажыӊда штукатурлаар ажыл бар, ону кылып берип көрем» – дээн. Менден 28 хар бичии Мачук Томочаков дээр кады даглар баар эжим бар болгай, ооӊ-биле кылыр кылдыр чөпшээрежипкен мен. Акшазын база төлеп бээр болган. Мен хендирни бадырып бээримге, аныяк Мачук, адаа чиик кижи баткаш, бажыӊ даштын штукатурлаан. Ол ажылды доозуптарывыска, мээӊ күдээм ындыг ажылга бисти бо-ла кыйгыртып алыр турган. 9-даа, 6-даа каът бажыӊнарны кылган бис. Удаваанда мен база эжим дег бажыӊнарны кылып, кырындан бадып, адаандан үнүп турар апарган мен. «Мындыг ажыл дээш хөлчок төлеп бээр чүве-дир але» дээш, өске кижиге база чеде берген бис. Өске кижи: «Шынзылгаңар кайыл?» – деп айтырган. Мээӊ күдээм бисти документ-даа чок ажылче хүлээп алган болгай. Ам кайыын ындыг шынзылганы алырыл дээш, дилеп эгелээн бис.

Башкирияда Уфа хоорайда өөредилге чери тып алган бис. Оларже боттарывыс дугайында электроннуг чагаа бижипкен бис: «Бис улуг дагларже: Килиманджаро, Аконкагуа, Мак-Кинли, Эльбрусче үнүп каапкан арга-дуржулгалыг альпинист улус бис. Бүдүрүлге альпинизминге өөренип болур бис бе?» – деп айтырыглар салган бис. Чуруктарывыс чорудуп берген бис. Документилерни чорудуп бээривиске, 5 дугаар разрядтыӊ бүдүрүлге альпинистери деп шыырак демдектерлиг шынзылганы берген.

Ооӊ соонда мындыг ужуражылгаларга таварышкан бис. Африканыӊ эӊ бедик Килиманджаро дагже үнер дээш, Марианна-биле кады чор бис. Бисти үдекчи кижи Бальтазар үдеп чораан. Хөй кижилер кылаштаан кокпада үш дугуйлуг чадаг-тергеде күдүйүп чыдып алган кижи ийи дугуюн шимчедип чор. Ийи буттуг кижилер кылаштап чоруур черже инвалид кижи чүнү канчап чорууру ол деп кайгай бердивис. Бальтазар тургаш: «Бо кижи американ кижи-дир. Американнар хол-буду чок азы карак-кулаа көрбес, дыӊнавас, хирезинде, бир-ле чүвени тып алыр. Бо кижи холдары-биле теп чорааштыӊ Килиманджароже үнүп чорууру ол-дур». Бис Килиманджароже үнүп каапкаш, бадып бар чорувуста, демги инвалид оол ам-даа өөрү-биле кады үнүп бар чор. Ол оол кижи бүрүзүнге 100 доллар төлеп турар, он дузалакчылыг. Видеокамера, микрофон тудуп алган, ол кижиниӊ үнүп турарын тырттырып турар. Ол Гиннесс рекордун тургузар дээн кижи болган. Килиманджаронуӊ кадыры 45–50 градус чедип турар. Ындыг дагны та үнүп шыдаар, та шыдавас?

Сөөлүнде делегей рекорду кылган кижиге база таварышкан бис. 2013 чылда делегейниӊ эӊ бедии Эверест (8885 м) үнер дээш чор бис. Непал күрүнеден аныяк Мингма Шерпа деп эр офизинче чалаан. Ооӊ офизинде Гиннессче үнген дугайында хоода шынзылга көргүстү. Англи дылда бижип каан, боду болгаш кады төрээн дуӊмазы база угбазы Эверест дагже чаӊгыс эвес үнген деп бижип каан. Үш чыл болганда, Лакпа Шерпа деп кыс угбазынга Катмандуга ужурашкан мен. Ол база Гиннесс рекордун тургускан деп шынзылгазын көргүстү, Эвересче тос катап үнген кижи болган. Чүвени канчап билир дээш, айыс ап, Гиннесс рекордунуӊ шынзылга бижиинге бүдүү чалбарып каан мен.

“Бүдүрүлге альпинистери” деп шынзылга алгаш, өске черлерге соӊга чуп, крышалардан хар аштап, штукатурлап ажылдай бердивис. Бир катап солундан номчуурумга, колдуунда 20–40 харлыг кижилер бүдүрүлге альпинистери кылдыр ажылдап турар болган. Мээӊ харым 70 ажыг болган. Ынчаарга «Книга рекордов России» деп черниӊ кол редакторунче чагаа бижидим. «Мен 70 ажыг харлыг кижи-дир мен. Бүдүрүлге альпинизи кылдыр ажылдап турар мен. Эӊ улгады берген назынныг бүдүрүлге альпинизи кылдыр рекордче кирип болур мен бе?» – деп айтырдым. Ол редактор менче тускай айтырыглар салган, видео-чурук шынзылгазын база чорудуп бер дээн. Элээн каш акша база чоруткан мен. Элээн үе болганда, меӊээ диплом чорудупкан. 2019 чылдыӊ ноябрь 19-та Россияда эӊ-не улуг назынныг, 72 хар 3 ай 9 хонук харлыг, бүдүрүлге альпинизи кылдыр санап каан. «Ынча улуг назылыг рекордсмен кижи-дир мен але!» деп дыка өөрдүм.

Бир чыл болганда, «Ам Россияныӊ рекордсмени кижи, делегейниӊ рекордсмени болур арга кандыг боор чүве ирги?» деп бодай бердим. Машина-самолет мунуп турар, парашют-биле шурап турар 90–100 харлыг рекордсменнер бар болгай. Айтыртынарымга, Лондонда агентилелден айтырар херек апарган. «Гиннесс рекордтарыныӊ» кол редакторунче бижээн мен. 800 доллар чоргузарга, ол улус харыы бээр болган. Ындыг акша меӊээ турган, болур-болбас-даа болза дээш, акшаны чорудупкан мен. Оон ол «Гиннесс рекордтарыныӊ» 30 ажыг негелделерин долдурар апарган мен. Бүдүрүлге альпинизи кылдыр ажылдап турарыныӊ дугайында чурук-видео шынзылга, шалыӊ ап турар деп справкалар дээш хөй-ле чүүлдер негээн. Мен ам англи дылга тик болгай мен, ол негелделерни англи дылга чорудар турган. Ынчаарга, мээӊ уруум Долаана англи дылды эки билир кижи болгай, ынчангаш уруум ол негелделерни долдургаш, чорудупкан. Ынчан болза 2021 чылдың 2 айның эгези турган чүве. Ынчан кадык турган мен. Оон… хенертен аарый берген мен. Ынчангаш меӊээ чүү-даа херек чок турган, ол чагаа дугайында-даа уттундурган. Сентябрь айда чүгээртей бергеш, ол айтырыым дугайында чүү болган ирги дээш, уруум Долаананы айтырып көрем деп диледим. Ам-на харыы келген! Өөм ишти шынзылганы почтадан эккелген. Эӊ-не улуг назылыг бүдүрүлге альпинизи деп рекордту эрте берген болдум. Мен Гиннесстиӊ рекордун тургускан болган мен! Бодумга шуут бүзүревейн, карактарым безин шыгый берген. Шынзылганы англи дыл кырында бижээн, мээӊ адым бижээш, сентябрь 20-де 73 хар 49 хонук назылыг Россия чурттуг бүдүрүлге альпинизи деп бижип каан. Мында чаӊгыс хонук безин дыка улуг салдарлыг чүве-дир.

Чер кырында 8 миллиард ажыг кижи чурттап чоруур улус аразындан чүгле чаӊгыс эӊ-не улуг назынныг бүдүрүлге альпинизи болган мен! Бир миллиард чартыктан хөй санныг индийлер, кыдаттар бар болгай, оон шала эвээш санныг миллионнар-биле санаар улус база эӊдерик. Дараазында 100 чыл иштинде тывалардан шак мынчаар ийи дугаар кижи Гиннесс рекордун кылып шыдавас боор деп бодаар мен. Чүге дээрге рекорд тургузар негелдези дыка нарын. Мен душ болуп кылыпкан кижи-дир мен ийин.

Маадыр-оол Ховалыг,
Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы,Гиннесс рекордунуӊ эдилекчизи.


«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13