2025 чылда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелин чарлаан. Чоннуң хууда ажыл-агыйны чорудар арга-дуржулгазынга губернатор төлевилели даянган деп болур. Шаг шаандан бээр өг-бүлелер хууда ажыл-агыйны тудуп, азыраан мал-маганының сүдү, эъди, огородка тарып өстүрген картофели дээш өске-даа ногааларындан аъш-чем кылып чип, малының алгы-кежи, дүгүнден идик-хеп кылып ап чорааннар. Хууда мал-маганны хөйнү тударын совет эрге-чагырга кызыгаарлап турган үеде безин кончуг ажыл-агыйжы кижилер өг-бүлезиниң хууда ажыл-агыйын тудуп турганнар.
Бир эвес улуг орус чоннуң хууда ажыл-агый тударының бир хевирин алыр болза, орус кижи бажыңының чанынга огородка ногаа аймаан тарып өстүрүп ап чораан. “Орус кижи дайнам огурец чок орбас” деп үлегер чугаа безин бар болгай. Орус чон-биле кожа-хелбээ, эп-найыралдыг чурттааш, тыва улус база ногаа аймаан тарып өстүрүп өөренип, ол чаагай күш-ажылчы чаңчыл тываларның чамдыызының сагыш-сеткилинде сиңе берген деп болур. Ындыг кижилер төрелдеринге-даа, чонунга-даа хүндүткелдиг. Чаа-Хөл суурда Светлана Оскуровна Канзанның чуржузу Людмила Сотпа ногаажы чаавазының дугайында мынча деп магадап бижээн. “Бистиң улуг чаававыс арыг-силигге дыка ынак. Огороду база шак-ла ындыг. Чылдың-на шупту ногаалар үнер черинде өзүп турар. Оларның аразында слива, яблоня, малина – чүнү чок дээр боор ону! Чаававыстың кат-чимизиниң хандызы дыка амданныг! Кандыг-даа садыг соктары ында калыр. Компоттарны, чыжыргана, тыква хандызын боду кылып алыр кижи. Ол бүгү ажылдарны биске база өөредип каан. Бистиң чаававыстың холу чемзиг, ынчангаш чаававыска бичиивистен тура дыка ынак бис, бисти база огородка ынак кылдыр өөредип каан. Чаававыска четтиргенивис илередип тур бис”.
Күш-ажылдың хоочуну Саая Билчир-ооловичини Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчылары эки билир. Хар-назыны 60 хар ажа-даа берген болза, ол ажыл-агыйга ам-даа эрес-кежээ. Ооң огородунда помидор, арбуз дээш хөй ногаа аймаа өзүп турар.
– Эр кижи огород тарыырга – онзазын! Херээжен улус огород тарыыр боор чүве. Бо кырган-ачай дыка ажылгыр, огородунга ногааны эңдере тарып өстүргеш, уругларынга үлеп бээр. Хаваннар азырап турар. Холодезин кылгаш, уругларынга бээр, садып-даа турар – деп, Саая Билчир-ооловичиниң дугайында Милана Кара-оол бижээн.
“Өг-бүле шыгжамыры” төлевилелдиң баштайгы дээрезинде сорулгазы – өг-бүле бодунуң хереглелинге четчир картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүрерин чедип алыры. Алыс сорулгазы – өг-бүлелер ногааны боттарының хереглелинден көвүдедир тарып өстүрүп, ону садып-саарарының аргазы-биле республиканың чурттакчы чонунуң хереглелин хандырары.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелин боттандырарынга сумуларның эрге-чагыргалары улуг организастыг ажылдарны кылып чорудуп турар болбайн аан. Ол дээрге хөй ажы-төлдүг болгаш чөптүг чылдагааннар-биле амыдырал-чуртталгазының байдалы чединмес өг-бүлелерге картофель, ногаа үрезиннерин дузаламчыга бээри дээш оон-даа өске. Ынчалза-даа “Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң кол сорулгазы – өг-бүле бүрүзү бажың чанында чер участогунга картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүрерин чедип алыры.
Чажыргаш канчаар, Тываның суурларының чурттакчыларының бажыңнарының херимнериниң иштин, Кызыл хоорайда дачаларның участоктарын чашпан дуй үне берген турары каракка көскү.
Ооң бир чылдагааны – чер участогун ажыглавааны, бокталдырганы болгаш чашпан, оът-сигенни ону дуй үнер байдалды тургусканы дээш, кожуун болгаш суму эрге-чагырга органнары административтиг хемчеглерни албайн турары. Россия Федерациязының Чер кодекизинче, Сад болгаш огород ажыл-агыйын боттарының хууда хереглелинге чорударының дугайында Федералдыг Хоойлунуң 23-кү чүүлүнче, ол ышкаш чер ажыглалынга хамаарышкан РФ-тиң өске-даа хоойлу-дүрүмнеринче өскерилгелерни киирип, чер участоктарын хамаатыларның ажыглаарынга хамаарыштыр хоойлунуң негелделерин шыңгыыратканы бажыңнарының чанында болгаш дачаларда чер участогун ажыглавайн турар хамаатыларга хамаарыштыр торгаал дээн ышкаш административтиг хемчеглерни шыңгыызы-биле ажыглаар арганы тус чер эрге-чагыргаларынга берген.
Хоойлужудулгада киирген өскерилгелер ёзугаар хамааты чер участогун чөпшээредип алган соонда, ооң ажыглалын дораан-на эгелээр хүлээлгелиг. Чөпшээредип алганы чер участогун хереглелинге дүүштүр ажыглаарынга хамаарыштыр хемчеглерниң даңзызын Россия Федерациязының Чазааның 2025 чылдың апрель 24-те № 1021-р айтыышкыны-биле тодаргайлаан.
Оон аңгыда чурттакчылыг черлерде болгаш сад болгаш огород ниитилелдеринде участоктарны ажыглавайн турарының демдектериниң даңзызын база Россия Федерациязының Чер кодекизинче киирген. Ол даңзы ёзугаар чер участоктарын оларның ээлери ажыглавайн турарын тодарадып болур. Сад болгаш огород чер участогун ажыглавайн турарының херечизи – ооң девискээриниң боктуг чытканы, участоктуң чартыын чашпан, оът-сиген дуй үнгени дээш оон-даа өске. Тус чер эрге-чагыргазы ол чүүлдерни илереткеш, черниң ээзинге сагындырыг берген соонда, ээзи участокту ажыглаар ажылдарны чартык чыл дургузунда чорутпаан болза, ону акшага торгап болур.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелди боттандырар талазы-биле организастыг ажылдарны чорудуп тургаш, 2025 чылдың сентябрь 1-ден күштүг болган РФ-тиң Чазааның бо актызын республиканың кожуун болгаш суму чагыргалары ажыглаар болза, бажыңнар чанынга, сад болгаш огород участоктарынга чурттакчы чоннуң картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүрери көвүдеп, чер участоктарының ажыглалы экижиир ужурлуг. Бажыңының чанында азы дачаларда чер участогун ажыглавааны дээш, торгаал төлээриниң орнунга аңаа ногаа аймаан тарып өстүрүп, өг-бүлеге орулганы киирип алганы дээре деп кижилер биле бээр ужурлуг болгу дег.
Россия Федерациязының Чер кодекизинче, Сад болгаш огород ажыл-агыйын боттарының хууда хереглелинге чорударының дугайында Федералдыг Хоойлунуң 23-кү чүүлүнче, ол ышкаш чер ажыглалынга хамаарышкан РФ-тиң өске-даа хоойлу-дүрүмнеринче киирген өскерилгелерни “Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелди боттандырарынга тус черлерниң күүседикчи эрге-чагыргалары дээштиг ажыглаар болза, түңнелдер улам эки болур ужурлуг болгу дег. Чер участоктарын ажыглаарын шыңгыырадыр талазы-биле ажылды Росреестрниң Тыва Республикада эргелели чорудуп эгелээни губернатор төлевилелин боттандырарынга база деткимче болур.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16
