Хөгжүлделиг Куран суурум.

Самагалдайга турган «Сельхозтехника» бүдүрүлгеге кады ажылдап чорааным, ооң кол бухгалтери Вера Алексеевна Чистякова (аныяанда фамилиязы Молодых) Куран, Шуурмак чурттуг мен дээр кижи. Амгы үеде Кызылда чурттап олурар.

Бичии Вераның авазы, кырган-ачазы Молодыхтар Каа-Хемниң Маймадан Куранга 1956 чылда көжүп келген. Агаповтар, Зыковтар, Никитиннер база оларның соондан көжүп келгеннер.
Вера Алексеевнаның чугаазындан алырга, Куранның баштайгы чурттакчылары Бочкарев, Санаров, Килин, Панов, Миней Осипович олар чер бажыңнарга чурттап турганнар.

«Ол чылын Шуурмакка школа ажыттына бээрге, Заверткина Ира-биле кады өөренип киргеш, 8 классты аңаа доостувус. Мен Курандан Шуурмакче барып өөренип турдум.

Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери, суурнуң баштайгы чурттакчылары Павел Сергеевич Никитин, Павел Ермилович Зыковка оларга кончуг чараш тураскаалды Куранның чурттакчылары боттарының күжү-биле тургускаш, 2015 чылдың апрель 19-та, Улуг Тиилелгениң 70 чылында ажыттылар. Ол байырлалга мени, алдарлыг дайынчыларның ажы-төлүн хүндүлүг аалчылар кылдыр чалааны дээш Куранның чурттакчыларынга, Алдын-кыс Чамзырыңовнага өөрүп четтиргенимни база катап дамчыдып олур мен» – деп, Вера Алексеевна меңээ чугаалан.

Суурнуң орус чурттакчыларындан эң сөөлүнге чедир чурттаан кижи Петр Агапов, ооң бажыңында бөгүн Николай Байырович биле Оюу Чорбааевна Аракчаалар чурттап олурарлар.

Мээң эжим, чаңгыс классчым Василий Оюнович Болат-оол, рынок үезинде бо суурга черни хуужудуп ап, хууда бажың тудуп алгаш, чурттаан кижилерниң бирээзи: «Бо хүннерде суурда чурттап олурар, хөй малдыг Шагаачы Дииңмейниң ачазы Кызыл Лопсаң дээрзи тывалардан бир дугаарында маңаа кээп, староверлер-биле кады чурттаан кижи. Шуурмак биле Куран аразынга тергелиг аъттыг чоруп турар кижи ийин, көрген мен» – деп, меңээ чугаалады.

Самагалдайның хоочун чурттакчызы, хөй чылдарда бухгалтерлеп ажылдап чораан болгаш, чон аразында «Бугалдыр Аракчаа» деп шолалыг Байыр Амырдаевич Аракчаа 80 чылдарда пенсия соонда Куран суурга каш чыл чурттаанын бодум хуумда билир мен.

Улуг ССРЭ дүшкеш, хамык бүдүрүлге, албан черлери сандараашкынга таварышканда, совет үеде кылып чорааны ажылдарындан үнүп алгаш, ажыл чок апаргаш ийикпе, хөй кезии пенсияже үне бергеш, Чайзатмаа Дадар-оол, Соян Биче-оол, Намзал Энзимаа, Балчыр Борбак-оол, Комбу Алдын-кыс, Николай биле Оюу Аракчаалар, Күнзек Дыртый-оол, Пар-Хөө биле Александра Төмүрлер, Эмей-оол биле Чайзумаа Ооржактар, Саяна биле Василий Натпит-оолдар, Чадамба Сүге-Баадыр, Күнзек Сезеней, Майя Ондаровна, Дүшпүң Севээн, Чооду Катя, Авый-оол биле Татьяна Симчиттер, Адис Намчак дээш өске-даа хөй кижилер маңаа уурук-сууруктап кээп, совет үеде туруп көрбээн хууда өнчүлүг кижилер болуп, чер хуужудуп, бажың-балгат садып ап, мал-маган тудуп, картошка, ногаа өстүрүп, аңнап-меңнеп, тайга кежии-биле чурттап, үстүнден айтыышкын чок хостуг амыдыралды эгеледилер.

Оларны эш-өөрү көрген санында: «Аа, Куранның тыва староверлери де!» – дижир. Ону кыжырааны эвес, а мактааны ол деп куранчылар хүлээп ап турдулар. Ол, шынап-ла, ындыг!

Эрткен-дүшкен чорук улузу чемненир шайлааракты улуг орук аксынга бир дугаар ажыдып, ооң-биле амыдырап эгелээн улус Данзырың депутаттың уруу, күдээзи Сая-Суу-биле Каң-Хая ийи чүве.
Оларның соонда маңаа хөй-ле кижилер солчуп, чорумалдарга ачы-дуза көргүзүп турдулар.

Бир каш чыл эрткенде, Дүктүг-Дыт аржаанының аксынга Лаңаа Василий ийи каът бажыңны туткаш, аңаа улус чемненир черни, дугуй септээр бүдүрүлгени, пилораманы ажылдадып алды.

А хем иштинге Эртине Мерген база пилорама тургузуп алгаш, дилиг материалдарын садып, амга чедир чонну хандырып турар.
Ам бо хүнде Куранда 80 ажыг кижи чурттап, арбан даргазы Алдын-кыс Чамзырыңовна Комбунуң удуртулгазы-биле суурун сайзырадып турарлар.

Кожуунда өске суурларның чурттакчы чонунуң саны кызырлып турда, мында өзүп, бажыңнар немей туттунуп турар – ындыг онзагай суур бо!
Ат-сураглыг «Куранның кырган-авалары» деп ансамбль база мында. Каш чыл бурунгаар куранчылар боттарының күжү-биле чаа клубту тудуп алган соонда ансамбльдың ажылы улам шуудап, республикада ат-сураа алгаан. Оларның концерттиг аалдап четкен суурларын Тывада адаар болза – эңдерик!

Бо чылын «Тыва – бистиң өргээвис» фестивальга Куран арбаны кожуунга тиилекчи болуп үнгеш, Тес-Хем районну төлээлеп, Кызылга республика фестивалынга чедиишкинниг киришти.

Куран суурга чурттап чораан хоочун саң-хөө ажылдакчызы Пар-Хөө Мындыряевич Төмүрнүң сөзүн чогаатканы, аялгазын бо суурнуң чурттакчызы, культура ажылдакчызы Авый-оол Дадарович Симчит бижээн «Куран суурум» деп ниити күүседилге ырын көрүкчүлер дыка-ла чарашсынган.

Суурунуң төөгүзүн ойнап көргүскени онзагай болду: орус Иван, фронтучу Павел, тыва малчын, аңчы араттар, оларның аразында найыралы… Ол фестивальга куранчылар каш чыл улаштыр киржип, шаңналдыг черлерни ап турарын демдеглекседим.

Дайынның алдарлыг киржикчилери, ус-шевер, ажыл-ишчи староверлерниң шагда, совет үеде, чурттап чорааны суурда эмчи, башкы, чогаалчы, удуртукчу, саң-хөө, культура ажылдакчызы, аңчы, механизатор чораан кижилер рынок үезинде ажыл-ишчи пенсионерлер, малчыннар болуп, эки чаңчылдарны уламчылап, бо берге үеде суурун төлептиг ээлеп чоруурун көргеш, аңаа чоргаарланып биживес аргам чок болду.

Бо бичии суурнуң чурттакчыларының:

«Куу дыттыг Куран суурум,
Кулажылап чеде бээр мен!»

деп ырлажып турары-даа чөп-түр ийин!

Арбанның даргазы Алдын-кыс Чамзырыңовна Комбунуң база суурнуң чурттакчыларының демниг ажылының ачызында Куранны үндезилеп тургускан эрги чүдүлгелиг чурттакчыларның (староверлерниң) база суурнуң төөгүзүнүң музейи бо 2022 чылдың сентябрь 18-те ажыттынгаш, ажылдап эгелээн. Бо суурда амгы үеде клуб, ном саңы, музей ажылдап турар. Оларның шуптузун куранчылар боттарының күжү-биле тургузуп ажыткан!

Бо суурга староверлер-биле кады шагда чурттап чораан Байыр Амырдаевич Аракчаа честемниң ажы-төлү, оолдары Николай, Сергей, кеннээттери Оюу, Анна, Караймаа 3 өг-бүле ам бо хүннерде мал-маган тудуп, картошка, ногаа өстүрүп, хууда ажыл-херээн сайзырадып, суурнуң чаа үеде амыдыралын делгередип, үстүнде адааным клубту, библиотеканы, ансамбльди тургузарынга, дайын киржикчилеринге тураскаалды тутчурунга, музейниң ажыдыышкынынга эң идепкейлиг кириштилер.

Мен ол музей ажыдыышкыны байырлалга база киржир аас-кежиктиг болуп, «Кижи караа кылаңнатпас, эник думчуу борбаңнатпас» деп тываларның мерген үлегер домаан сагып, чаа ажыттынган музейге белек кылдыр бодумнуң бижээним «Дески чаагай Тезим чону» деп номумну сундум. Куран суурнуң төөгүзүн көргүскен «Курорт болган Куран суурум» деп эгени ол номда киирдим.

Куран суурнуң дужунда, Тес-Хем биле Таңдының кызыгаарында «Тес-Хем» деп чараш адрести, 1990 чылдарда кожуун даргалап тургаш, Берт-Дагның алдарлыг чурукчузу, дуңмам Мартый-оол Чыргалович Чоодуга кылдырганымны адак сөөлүнде айтып каайн.

Кара-оол ЛАПЧАА.