Апрель 3-те Кызылда Сылдысчыгаш аттыг салым-чаяанныг уруглар төвүнге тыва дылды “Яндекс-очулдурукчу” сервизинче кииргенин албан ёзугаар таныштырар байырлыг ёзулал болган.
2015 чылда чонда билдингир программист Али Күжүгет “Яндекс” компаниязынга четкеш, тыва дылды Яндексче кииреринге чүү херегин айтырып, чугаалашкан турган. Боттарының ээлчээнде ооң ажылдакчылары орус дылче очулдурган 1 сая тыва домакты чыып эккээрин дилээн. 2015–2016 чылдарда баштайгы орус-тыва сөстүктү чурагайжыткан. 2017 чылдан эгелеп Яндекс-очулдурукчуже киирери-биле очулдурар домактарны чыып эгелээн. 2022 чылга чедир 200 муң хире домакты чыгган. Улаштыр ТГШИ-ниң эртем ажылдакчылары директору Вячеслав Март-оолдуң удуртулгазы-биле аңаа немей домактарны чыыр ажылды хүлээнип алган. Ол үеде институтка чаа ажылдап келген эртем ажылдакчызы Чойган Ондар ук төлевилелди уштап-баштап эгелээн. Идепкейжи аныяктарның демниг ажылының түңнели бо хүннерде көстүп келгени бо. Тыва дыл ынаар кирген 5 дугаар дыл кылдыр санаттынар.
Бо төлевилелге ниитизи-биле 460 хире кижи киришкен. Аңаа чаңгыс-даа домак киирген болза, үлүг-хуузун киирген кижи бүрүзүнге төлевилелдиң тускай хөрек демдээн тыпсыр. Оларның аразында 100-тен хөй домак киирген 170 кижиниң шуптузун автор кылдыр айтып каар. Ажылдың кол организакчыларынга Али Күжүгет база Чойган Ондар хамааржыр. Эң-не хөй 39 муң 144 домакты күрүне ажылдакчызы Аржаана Анай-оол кииргеш, тергиидээн. Албан черлериниң аразындан ТГШИ ниитизи-биле 126 муң 100 домакты “Яндекс-очулдурукчуже” киирип, эң улуг үлүг-хуузун киирген. А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының ажылдакчылары хүлээнип алганы 30 муң домаан бүрүнү-биле очулдургаш, хүлээткен. Оон аңгыда, К.И. Чуковский аттыг республиканың уругларның ном саңы, Алдан-Маадыр аттыг Национал музей, ТР-ниң Национал школа хөгжүдер институду, К.Б. Ондар аттыг Тыва үндезин культура төвү, ТР-ниң аныяк эртемденнер болгаш специалистер чөвүлели база киришкен. Төрээн дылының келир үези дээш сагыш човап чоруур 450 хире кижи төлевилелге үлүг-хуузун киирген. Техниктиг ажылды Али Күжүгет хүлээнип алгаш, эчизинге чедирген. Ол ышкаш орус-тыва, тыва-орус сөстүктерни тургускан эртемденнерниң, хүн бүрүде интернет четкизинде бижип турар чогаалчыларның, очулдурукчуларның, журналистерниң киирген үлүг-хуузун база демдеглевес аргажок. Тыва дылды чурагайжыдарынга оларның ажылдары база кончуг дузалыг болганнар.
“Али Күжүгет баштаан бөлүк идепкейжилер тыва дылды камгалап арттырып алыр сорулгалыг бо ажылды эгелээн. Тыва дылдың хүлээлгелерин калбартыры биске кончуг чугула. Кандыг-даа чүүлдү кижилер интернет четкизинден идепкейлии-биле шиңгээдип алыр. Ынчангаш орус дылдан тыва дылче, тывазындан орузунче очулдурукчу турарга, интернет четкизинге тыва дылда контент хөй болур. Чүге дээрге сайтыларны орус болгаш тыва дылдарның аразында удур-дедир очулдурарга, чиик апарган” – деп, ТГШИ-ниң дыл секторунуң аныяк эртемдени, дыл эртемнериниң кандидады Чойган Ондар чугаалаан.
Яндекстиң төлээлери домактар санын ам-даа көвүдедирин бистиң тургузукчулардан дилээн. Амгы үеде ук ажылды эртемденнер кылып чорудуп турар. Ажыл мооң-биле доозулбас дээрзин төлевилелдиң эгелекчилери демдеглээн: “Дараазында үн бижидер база танып билир технологияларны сайзырадыр болгаш нептередир сорулга салдынган. Тыва дылды интернет четкизинге келир үеде нептередир шак мындыг ийи өзек төлевилел болур. Келир үеде “Алиса” тывалап чугааланы-даа бээр чадавас” – деп, Чойган Ондар демдеглээн.
Шак бо төлевилел 2024–2033 чылдарда тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязының база бир кезии болган. Тыва дылды чурагайжыдары келир үеде чугула сорулгаларның аразынче кирип турарын Тываның Баштыңы демдеглээн: “Үе дендии дүрген өскерлип турар. Информастыг технологияларның сайзырап турары-биле кады аныяктарның болгаш бичии уругларның тыва дылының ажыглалы эвээжеп турар. Ол чүгле тыва дылда эвес, Россияның өске-даа хөй-хөй дылдарында чидиг айтырыг-дыр. Тыва дылды дүрген “Интернет дылы” кылып алыр херек. Ону боттандырарда, дылды чурагайжыдары чугула”.
ТГШИ-ниң директору Вячеслав Март-оол тыва дылды чурагайжыдар сорулга төрээн дылы дээш сагышсырап чоруур хөй-ле идепкейжи кижилерниң, албан черлериниң демниг күжү-биле күүсеттинген дээрзин демдеглээн: “Владислав Товарищтайович-биле кады болган хуралдарның бирээзинге ийи чыл дургузунда “яндекс-очулдурукчуну” кылыптар бис деп аазап турган бис. Ам, шынап-ла, бистиң тура-соруктуг идепкейжилеривистиң, волонтерларывыстың ачызында сорулга чедип алдынган. Бистиң институдувустан аңгыда, ном саңнары, архив, национал музей болгаш оон-даа өске албан черлериниң база демниг ажылы-дыр. Күжүвүстү каттыштырып тургаш, 300 муң домакты чыгганывыс, тыва дылдың яндекс-очулдурукчуже киреринге улуг дуза болган”.
Ол ышкаш экономика болгаш саң-хөө терминнериниң орус-тыва тайылбырлыг сөстүүнүң таныштырылгазын база аңаа кылган. Ында ук адырга хамаарышкан сөстерни тыва дылда тайылбырлап бижээн. Шак ол сөстер “яндекс-очулдурукчуже” база кирип турарын банк ажылдакчылары демдеглээн. Сөстүктү улуг, биче номнар болгаш электроннуг 3 аңгы хевирге кылып кааны кончуг эки. Ол ТГШИ-ниң болгаш Россия Банкызының Тывада салбырының ажылдакчыларының демниг ажылдажылгазының ачызында чырыкче үнүп келген.
“Бо сөстүк чоннуң саң-хөө талазы-биле билиин бедидеринге дузалыг. Экономика болгаш саң-хөө адырында терминнерни тыва дыл кырынга чазыг чокка бүрүнү-биле билип алыр арганы ол бээр. Ында 500 хире терминни киирген. Тываның чурттакчы чону ону ажыглап тургаш, саң-хөө делегейин эки сайгарып, боттарының хереглээни ачы-дузаны шилип, “ключевая ставка”, “таргетирование”, “инфляция”, “плавающая процентная ставка” дээн ышкаш сөстерниң утказын билип алырлар” – деп, Россия Банкызының Тывада салбырының эксперти Каң-Демир Ооржак чугаалаан. Номнарның чамдыызын найысылал Кызылдың болгаш кожууннарның ном саңнарынче база тараткан дээрзин ол дыңнаткан.
Ол Россияда болгаш Тывада бир дугаар тускай үндүрүлге болур. Номну улаштыр немээш, катап база үндүрерин планнап турар.
Келир үеже сайзыралдың демдээ болган байырлыг хемчегниң төнчүзүнде “Тыва дылда интернет-контент” деп шаңналдың эдилекчилерин шаңнап-мактаан.
ТР-ниң Баштыңының ниитилелдиң сайзыралынче угланган “Тыва дыл интернет делгеминде” деп грантызынга даянып, Тываның Аныяк эртемденнер болгаш специалистер чөвүлели база төлевилелдиң удуртукчузу, ТГШИ-ниң аныяк эртемдени, дыл эртемнериниң кандидады Чойган Ондар 2024 чылда интернет четкизинде тыва дылды нептередип, сайзырадып турар тиилекчилерни илереткен.
ТР-ниң чурагайлыг хөгжүлде сайыды Идегел Монгуш тиилекчилерге шаңналдарны тыпсып, улаштыр төрээн дылын нептередип, келир салгалга арттырар үлүг-хуузун киирип чоруурун күзээн.
Төрээн дылынга эртем талазы-биле контентини сайзырадып турары дээш, Байлак Монгушту шаңнаан. Чиңгис Каң-оол, Чинчи Ооржак олар “Тыва дылын нептередип чоруур үлегерлиг өг-бүле” деп тускай шаңналга төлептиг болганнар. Чажындан тыва дылды нептереткени дээш, Энерел Мижитти, тыва дылда хууда блогу дээш Венера Ооржакты шаңнаан. Тыва чогаалдарны номчааш, тырттырганы дээш И.К. Чуковский аттыг уругларның ном саңын база демдеглээн. Ол ышкаш Радион Донгак, Айдың Монгуш, Буян Ёндан база өскелер-даа тус-тузунда боттарының тускай ажылдары дээш шаңнатканнар.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны ТГШИ-ден алган.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10
