Тываның Чазаанга болуп эрткен Аппарат хуралынга регион талазы-биле ИХЯ 2025 чылдың баштайгы ийи айында республикада кем-херек үүлгедиишкининиң байдалының дугайында илеткелди таныштырган. Корум-чурум камгалаар органнарның дыңнадыы-биле алырга, Тывада бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиишкиннерниң саны 7,8 хуу өскен (эрткен чылдың ол-ла үезинде 709 турган болза, 764 таварылга).
Кем-херек үүлгедиишкиннери ниитизи-биле көвүдээн-даа болза, алдынган хемчеглерниң ачызында хөй-ниити черлеринде, ооң иштинде кудумчуларда байдал чүгээртээн. Ынчалза-даа, республиканың оруктарында байдал корум-чурум камгалакчыларын дүвүредип турар: чүгле чаңгыс айда 543 орук озал-ондаа демдеглеттинген, а 2024 чылдың февральда ол көргүзүг 396 таварылга турган. Ол айыыл-халаптарда 8 кижи амы-тынындан чарылган, база 68 кижи кемдеп-берттинген. Орук озал-ондактарының чылдагааннарының аразында— сезоннуг үелерден хамааржыр оруктарның таарымча чок байдалын база айыткан. Оруктуң багай байдалындан болган 12 айыыл-халапка үш кижи амы-тынындан чарылган, 18 кижи кемдээшкиннерни алган.
Тос муниципалдыг тургузугда аар болгаш онза аар кем-херек үүлгедиишкиннериниң көвүдээни демдеглеттинген. Чазак Даргазының оралакчызы Айдыс Сынаа дагын кем-херек үүлгедикчилериниң – хосталган соонда катап база кем-херек үүлгедип турарларның саны көвүдээнин демдеглээн. Оларның киржилгези-биле кем-херектер саны 29,8 хуу өскен, 255-тен 331 чедир. Ажыл чок хамаатыларның үүлгеткен херектери база 9,3 хуу өскен.
Эзирик байдалда корум-чурум үрээшкиннериниң саны 2,8 хуу эвээжээн. Ынчалза-даа алды муниципалдыг тургузугда – Сүт-Хөл, Бии-Хем, Чеди-Хөл, Бай-Тайга, Тожу болгаш Кызыл кожууннарда ол көргүзүг өспүшаан.
Кем-херек үүлгедиишкиннериниң ниити санында информастыг-коммуникация технологияларын ажыглаан кем-херек үүлгедиишкиннери база оор херектер саны көвүдээн. Оларның үлүү 40,5 хуу. Оор чорук саны 8,4 хуу өскен, эң-не көскү өзүлде Бии-Хем кожуунда демдеглеттинген. Мал оору тус черниң эрге-чагыргаларындан онза кичээнгейни негеп турар.
Амгы байдалды экижидер дээш, Чазак Даргазының оралакчызы Айдыс Сынаа багай талаже кудулаан тодаргай кожууннарга ниити болгаш адрестиг элээн каш сүмелерни киирген. Ылаңгыя профилактика хемчеглерин шыңгыырадыр, ооң иштинде бажыңга кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур, мал оорун болдурбас ажылдарны күштелдирер. Өг-бүлезин базынчактаар кижилерниң аажы-чаңынга хыналданы күштелдирерин, ол ышкаш аар болгаш онза аар кем-херек үүлгедиишкиннериниң истелгезинче онза кичээнгейни угландырар.
Социал төлевирлер үнген хүннерде чурттакчы чон-биле ажылды күштелдирерин, ол ышкаш катап база кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбас дээш, херек үүлгедип чораан кижилер-биле бот-тускайлаң ажылдың шынарын бедидерин шупту муниципалитеттерден дилээн. Боттарының муниципалдыг тургузугларында аар болгаш онза аар кем-херек кылган болуушкун бүрүзүнге хамаарыштыр чон чыыштарын чыып, «бажыңга» корум-чурум үүлгедикчилери-биле ведомстволар аразының ажылын организастаарын чагырга даргаларынга сүмелээн.
А. МОНГУШ.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13