Сөөлгү чылдарда чуртувуста көдээ суурларның хөгжүлдези нарын байдалга келген турганы чажыт эвес. Ынчангаш кожуун, сумуларны деткиири-биле, «Көдээ черниң эмчизи», «Көдээ черниң башкызы» деп күрүне программаларын Россияның Чазаа ажылдап кылган.
2020 чылда Россияның Президентизи В. Путинниң эгелээшкини-биле чуртка «Көдээ черниң башкызы» деп федералдыг төлевилел эгезин салган. Ук төлевилелдиң сорулгазы – көдээ суурларже башкыларны хаара тудары. Бежен муң четпес чурттакчылыг көдээ суурлар база хоорай школаларында бедик мергежилдиг кадрларның чедишпезин шиитпирлээр сорулга-биле “Көдээ суурнуң башкызы” программаны боттандырып эгелээн.
Өске суур азы регионче көжеринге чөпшээрежип, тускай шилилгени эрткен башкы тус черниң школазынга ажылдай бергеш, бир сая рубльдиң, Ыраккы Чөөн чүк федералдыг округта ийи сая рубльдиң чаңгыс катап хары угда бээр компенсация төлевирин алыр. Кандыг-даа сорулгага ол акшаны керээ чарган башкы ажыглап болур.
Тывага «Көдээ черниң башкызы» күрүне программазы ол-ла чылын боттанып эгелээн. Ук программа-биле ажылдай берген башкыларның саны – 41 турган болза, бо чаа өөредилге чылында оларның одуруунда 8 башкы немешкен. ТР-ниң Өөредилге яамызы 8 аңгы эртемниң башкылары-биле «Көдээ черниң башкызы» күрүне программазынга даянгаш, үш талалыг керээни чарган. Ажыл-агыйжы керээге ТР-ниң Өөредилге яамызы, башкы болгаш тус черниң школазының директору атты салганнар. Чөөн-Хемчик, Өвүр, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Улуг-Хем, Эрзин, Тожу болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннарда сентябрь 1-ден эгелеп математика, физика, англи дыл, химия, орус дыл болгаш литература эртемнериниң база эге класстар башкылары ажылдап эгелей берген. Оларның бирээзи Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа ортумак школазында математика башкызы Чинчи Титововна Хертек-биле харылзаштым.
Чинчи Хертек 2014 чылда Тываның күрүне университединиң математика, информатика салбырын дооскаш, Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал ортумак школазынга башкылап эгелээн. Чинчиниң ада- иези иелээн башкылар: ава- зы – математика башкызы болуп 30 ажыг чылдар дургузунда ажылдап чоруур, а ачазы – уругларның спорт школазынга шыдыраа өөредип ажылдап чораан. Ада-иезиниң ажылы чымыштыг берге-даа болза, Чинчи оларның изин истээн башкы мергежилдиг салгакчызы болганынга чоргаарланып чоруур.
– Чинчи Титововна, «Көдээ черниң башкызы» деп программага канчап киржи бердиңер?
– Бодумнуң күжүмнү, билиимни шүгдүнүп көөр дээш бо мөөрейге киржи берген мен. Чаа черлер көрүп, чаа эш-өөрлүг болуру, өске черлерниң башкыларының аразынга ажылдааш, арга-дуржулга алыры, билбес чүүлдеримге өөренип алыры меңээ солун. Өөреникчи бүрүзүнүң бот-боттарынга дөмей чүүлдери бар-даа болза, олар дөмей-ле бот-боттарындан бир-ле ылгалдыг. Уруг бүрүзүнүң сонуургалы, көрүжү тускай, солун. Ол бүгү меңээ дыка сонуурганчыг.
– Керээ чарып алгаш ажылдай берген школаңар дугайында чүнү чугаалап болур силер, башкы?
– Кара-Чыраа ортумак школазынга ажылдап чедип келиримге мени чылыг-чымчак уткуп-хүлээп, чурттаар оран-саваны белеткеп каан. Коллектив эптиг-демниг, найыралдыг, дузааргак, сагыш-човаачал-дыр. Кара-Чыраа школазында 20 шактыг мен.
– Амыдырал чүгле ажылдан тургустунмаан болганда, сонуургалдарыңар база черле бар боор аа?
– Ийе, кижиниң амыдыралында эртем-билиг, күш-ажыл бирги черде-даа болза, сонуургалдар база черле турар. Бодум хуумда спорттуң шупту хевирлеринге ынак мен. Шашки, шыдыраа болгаш хол, бут бөмбүүнге ойнаар мен. Школачы чорааш танцы клазын дооскан шынзылгам бар. Уран чүүлге бичиимде-ле сонуургалдыг чордум.
– Херек болза, танцы-сам, күш-культура бөлгүмнерин-даа удуртуп болур, хөй талалыг аныяк башкы-дыр деп билип тур мен. Силерниң бодалыңар-биле башкы кижи дээрге кымыл ол?
– Ажылдап чоруур школазынга, өөреникчилеринге сеткилиниң ханызындан бердинген кижи. Башкы кижи шилип алган мергежилин хандыр билир, өскелерден билиг талазы-биле ылгалып чоруур, бир базым бурунгаар чоруур ужурлуг. Ажы-төлдү эртем-билигже, чырык амыдыралче углап-баштааш, оларның бүгү чуртталгазында орук айтыр сылдызы болуп чүректеринге артып каар кижини езулуг башкы деп санаар-дыр мен.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган
«Шын» №68 2023 чылдың сентябрь 13