Москвага “Россия” деп делгелге-шуулган ноябрь 4-те, Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнде, ажыттынганындан эгелээш, бо хүннерге чедир чурттуң чоннарын мөөңнээн кол хемчег болу берген. Ол дугайында чурттуң бүгү МИЧ-лери доктаамал чырыдып турар. Делгелге 2024 чылдың апрель 21-ге чедир уламчылаарын сагындыраалы.
Бо төөгүлүг хемчегде Тываның киржилгези онзагай черни ээлеп, чурттуң аңгы-аңгы булуңнарындан келген хөй чоннуң бедик үнелелдерин чаалап ап турарын чоргаарал-биле демдеглээри чугула. 74 дугаар павильонда Тываның эң-не дээре дээн мастерлериниң хол-биле чазап кылган дериг-херекселдери-биле дериттинген өгнү көргүзүп салган. Делгелгениң ажыттынган хүнүнден тура Тыва бодунуң национал онзагайы, культуразы, ёзу-чаңчылдары-биле хөйнүң кичээнгейин хаара туда берген. Ылаңгыя чыылганнарга скиф үезиниң “дириг” хаан болгаш кадыны, хамның алганыы, тыва ёзу-биле дерип каан аът, хөөмей-сыгыт, экранда республиканың онза чараш бойдузун көргүскен видероликтер дээш өске-даа чүүлдер солун болган.
Ноябрь 21-де Тыва Республиканың хүнүнүң байырлыг ажыдыышкыны кончуг солун эрткен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг сөөлгү алды чылда регионнуң чедиишкиннерин болгаш сайзыралын көргүскен стендини чыылганнарга таныштырган.
Тываның хүнүнге тураскааткан хемчеглер делгелгениң элээн каш шөлдеринге – республиканың экспозициязында, культура төлевилелдериниң зоназында база «Улуг-Хемниң ужуун алган чери» деп концерди кол кудумчу сценазынга болгулаан.
Ажыл-агый зоназында, «Келир үеже инвестициялар. Тываны хөгжүдериниң перспективтиг угланыышкыннары» стратегтиг сессияда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдени углап-башкарар сорулгаларын көргүскен.
Тыва Республиканың хүнүнде «Россия» делгелгениң 75-ки павильонунга байырлыг хемчеглер аразында база бир солун хемчег — Начын Кунзен-оол биле Белекмаа Ондар тыва езу-чаңчылдарны сагып, өг-бүле тудар куда доюн дүжүргени болган. Аңаа өгленишкен аныяктарның ада-иелери база хөй санныг көрүкчүлер езулалдың херечилери болганнар.
Тываның В. Көк-оол аттыг Национал театрының артистери куда ёзулалын “Чавагазын салбактаңар” деп шииге үндезилеп, эрттиришкен. Тыва куданың езулалдары канчаар эрттерин көрүкчүлер дыка сонуургаан. Бир дугаарында, аныяктарның салым-чолу тутчуп, ийи төрел аймак каттышканын көргүскен дүгдээшкин ёзулалын кылып, кыстың чажын ийи чара өрүп, чавагазын баглаан.
Куда эгелээр мурнуу чарыында кудаларны уткуур "эзеңги дээжизи" деп оюн-көргүзүүнде ийи таланың удур-дедир одашкан кожаңнарын, тыва оюннарның утка-шынарлыын, артистерниң чаптанчыг оюнун чыылганнар магадап көрген. Ол ышкаш "Думаалайын ажыдары” деп ёзулал хөйнүң сонуургалын оттурган. Күдээ оол өгге кээп, кыстың өнчүзүн чыып алган соонда, думаалайын ажыдар. Кыстың шывыы иезинден дамчып келген, улуг ужур-утка сиңген аймактың эдилели болур. Душтук кыс биле оолдуң чоокшулажырын көргүскен "чырыктажыр" езулалды база көргүскеннер. Кыс бичии эътти ызырып алырга, ону аныяк оол үзе ызырып алыр. Ол келин кыстың өөнүң ээзиниң аймаанче шилчээниниң демдээ. Куданың бир чараш кезээ – кудаларга хүндүткелдиң кол чеми ужаны сунуп, оюн-тоглааны уламчылаан. Тыва куда ёзулалының соонда өгленишкен аныяктар дүгдээшкинниң алдын билзектерин солчуп, ХБАБ-тың албан-ёзу аайы-биле акт бижии – өг-бүлениң херечилелин холга алган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг өг-бүле туткан аныяктарга байыр чедирип, бот-боттарын хүндүлежип, ынакшылын камнап чурттаарын чагып, чурттуң улуг болуушкуну болуп турар үеде куда дойну эрттирери улуг харыысалга-дыр деп, демдеглээн. Тываның Баштыңы аныяк өг-бүлени деткип, Россияның кайы-даа регионунга куда аян-чоруун кылып, дыштаныры-биле 300 муң рубльдиң сертификадын
белекке берген.
Тыва аныяктарның эрттирген кудазы «Россия» делгелгеде регионнар хүнүнүң үезинде ойнаан он дугаар шайлалга болган. Бурят Республикадан, Ямал-Ненец база Ханты-Мансийск автономнуг округтардан база эвенк, долган, марий, тюкалин аныяктар кудазын ойнаан, ол ышкаш Кузбасстың, Нижегородскунуң база семейск-гуран ёзу-чаңчылдарны сагаан бадылажыр ёзулалдары болуп эрткен.
Тыва Республиканың хүнүнде республиканың чогаадыкчы коллективтери ВДНХ-ның кол кудумчу сценазынга “Улуг-Хемниң ужуун алган чери” база регионнуң экспозициязын делгээн “Көшкүн чоннуң делегейи” деп 75-ки павильонга концерттерни көргүскен. Тыва чоннуң культуразын, ужур-чаңчылдарын база амыдыралын көргүскен ыры-сам база хөөмей-сыгыт-биле согажалаан программаны москважылар база найысылалдың аалчылары чылыы-биле хүлээп ап, сонуургап көрген.
«Улуг-Хемниң ужуун алган чери» концерт программазын Тываның национал оркестри биле «Саян» хөгжүм болгаш танцының национал театры ажыткан. Аъттыг база дош кырында ойнап чоруур Россияда чүгле чаңгыс үрер хөгжүм оркестри – ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестри ам база хөйнү кайгаткан.
«Аян» бөлүктүң аныяк салгалының «Дагын катап дарлатпас бис» деп ырызын көрүкчүлер диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле хүлээп алган. Роман Лудуптүң сөзүнге Чойгана Комбу-Самданның аялгазын чогаатканы «Ыдык Тывам» деп ырыны Тываның күрүне филармониязының солистери тергиин кылдыр күүсеткен.
Хөйге билдингир Борис Салчактың “Салчак” студиязындан тептинип үнгеш, Бүгү-российжи ыры мөөрейлериниң тиилекчилери болган аныяк артистер Денберел Ооржак, Сайын Доржу, Ай-кыс Кыргыс база Аяс Дамдын республиканың алдар-аттыг мастерлери-биле кады көрүкчүлерни өөрткен.
Делегей чергелиг алдаржаан "Алаш" аас чогаал бөлүү тываларның хөөмей-сыгыды-биле көрүкчүлерниң угаан-медерелинге артып каар балалбас “таңманы” арттырып, магадаткан. Улустуң хөөмейжилери Бады-Доржу Ондар, Аян-оол Сам база Аян Ширижик тыва хөөмейниң аңгы-аңгы хевирлерин тайылбырлап, ону күүседип таныштырган.
Российжи Армияның Төп академиктиг театрының сценазынга, Россияның Камгалал яамызы биле бистиң республиканың мастерлериниң база чогаадыкчы коллективтериниң каттышкан «Уран чүүлге бараан болуп – Россияга бараалгаар» деп оюн-көргүзүү көскү болуушкун болган. Россияның улустуң артизи Игорь Бутман, Улуг театрның Аныяктарның опера программазының солизи Карина Ховалыг, Станиславский база Немирович-Данченко аттыг Москваның академиктиг хөгжүм театрының солистери Субедей Даңгыт биле Камилла Исмагилова, цирк артизи Демир Хертек болгаш өскелер-даа көрүкчүлерге бараан болган.
Ноябрьның 22-де, Москвага Тываның культура хүннериниң сөөлгү хүнүнде, «Саян» национал хөгжүм болгаш танцы театры биле А. Александров аттыг Российжи Армияның ыры болгаш плясканың академиктиг ансамблиниң артистериниң каттышкан мастер-клазы болуп эрткен.
Аян-чорукту эскерип киржиилиңер" шөлге Тываның турисчи арга-шыдалының дугайында "Тыва инкогнито" турисчи чаа маршрутту таныштырган. Кызылда база Тываның аңгы-аңгы булуңнарында 24 черни таварар бо маршруттуң путёвкаларын делгелгени көрүп келгеннерге ойнаткан. Ол ышкаш «Скиф өнчүзү: Тываның Хааннар шынаазының алдыны» лекция база болган.
Бистиң корр.
Ада ТЮЛЮШТУҢ болгаш Виктория АЙМААНЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №90 2023 чылдың ноябрь 25
